भारतातील शिक्षण बाजारपेठ : इतिहासापासून भविष्यापर्यंत

कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम न्यूज

भारत ही ज्ञानभूमी म्हणून ओळखली जाते. प्राचीन काळातील गुरुकुल व्यवस्थेपासून ते आजच्या डिजिटल शिक्षण प्रणालीपर्यंत भारताने शिक्षणाच्या क्षेत्रात एक दीर्घ आणि वैशिष्ट्यपूर्ण वाटचाल अनुभवली आहे. वैदिक काळातील वेद-उपनिषदे, तक्षशिला आणि नालंदा विद्यापीठांची परंपरा, इस्लामी आक्रमणानंतर आलेले बदल, ब्रिटिश काळातील इंग्रजी शिक्षणाचा प्रभाव आणि स्वातंत्र्यानंतरची आधुनिक शिक्षण धोरणे या सर्व टप्प्यांतून भारतातील शिक्षणाने अनेक परिवर्तनांचा सामना करत आपली ओळख निर्माण केली आहे. या ऐतिहासिक प्रवासाचा आढावा घेणे म्हणजे आपल्या ज्ञानपरंपरेचे दर्शन घेणेच होय.

भाग १ : भारतातील शिक्षणाचा कालक्रमिक इतिहास

१. प्राचीन भारत ( इ.स.पू. ५०० पूर्वी )

भारतातील शिक्षणाची सुरुवात ‘गुरुकुल’ प्रणालीने झाली. येथे विद्यार्थ्यांना गुरूच्या घरी राहून वेद, गणित, आयुर्वेद, युद्धकला, नीतिशास्त्र शिकवले जात असे.

• तक्षशिला विद्यापीठ (इ.स.पू. ७००): वैद्यक, राजनीती, सैन्यविद्या यांसारखी ६० पेक्षा अधिक विषय.
• नालंदा विद्यापीठ (इ.स. ५ वे शतक): चीन, तिबेट, कोरिया येथून विद्यार्थी येत असत.

२. मध्ययुगीन भारत ( इ.स. ५००–१५००)

• संस्कृत पाठशाळा, फारसी मदरसे आणि बौद्ध विहार यांचे सहअस्तित्व.
• इस्लामी शिक्षण पद्धतीत गणित, खगोलशास्त्र, वैद्यकशास्त्र.

३. औपनिवेशिक भारत (१७५७–१९४७)

• मॅकॉलेचा शिक्षण प्रस्ताव (१८३५): इंग्रजी शिक्षणाचा अंमल. स्थानिक शिक्षण बाजूला पडले.
• कलकत्ता, मुंबई, मद्रास विद्यापीठ (१८५७) स्थापन.

४. स्वातंत्र्योत्तर काळ (१९४७–१९९०)

• कोठारी आयोग (१९६४–६६): १०+२+३ मॉडेलचा आग्रह.
• IITs, IIMs, UGC, NCERT ची स्थापना.

५. उदारीकरणानंतरचा काळ (१९९१–आजपर्यंत)

• खासगी शाळा, इंजिनीअरिंग कॉलेजेस, कोचिंग क्लासेसमध्ये वाढ.
• ऑनलाइन शिक्षण आणि आंतरराष्ट्रीय अभ्यासक्रमांचा प्रवेश.

भाग २ : शालेय शिक्षणानंतरचे पर्याय

१० वी नंतर :

• सायन्स: आयटीआय, पॉलिटेक्निक डिप्लोमा
• कॉमर्स: सीए फाउंडेशन, अकाउंटिंग कोर्सेस
• आर्ट्स: डिझाईन, फाऊंडेशन कोर्सेस
• व्होकेशनल: कृषी, पर्यटन, रिटेल कोर्सेस

१२ वी नंतर :

• सायन्स: MBBS, BSc, BTech
• कॉमर्स: BCom, BBA, CA, CS
• आर्ट्स: BA, LLB, पत्रकारिता
• नवीन वयाचे कोर्स: अ‍ॅनिमेशन, गेम डिझाईन, AI

पदवी नंतर :

• व्यावसायिक: MBA, MCA, M.Ed
• शोधक: NET, PhD, MPhil
• स्पर्धा परीक्षा: UPSC, MPSC, बँकिंग
• अभ्यासक्रम: डेटा सायन्स, डिजिटल मार्केटिंग

भाग ३ : शिक्षण बाजारपेठेचा आकार आणि वाढ

भाग ४ : कोचिंग उद्योग

महत्त्वाचे कोचिंग क्षेत्र :

• शालेय ट्युशन (६वी–१२वी)
• NEET/JEE
• UPSC/MPSC
• विशिष्ट परीक्षा : CLAT, SSC, NDA

प्रमुख कोचिंग केंद्रे :

• कोटा – इंजिनीअरिंग, मेडिकल
• दिल्ली (मुखर्जी नगर) – UPSC
• पुणे, हैदराबाद, पटणा – स्पर्धा परीक्षा

ऑनलाईन कोचिंग :

• BYJU’S, Unacademy, Physics Wallah, Testbook

भाग ५ : समस्यांचा आढावा

• डिजिटल दरी : ग्रामीण भागात इंटरनेट मर्यादित.
• गुणवत्ता आणि कौशल्य तफावत
• शिक्षकांच्या जागा अपूर्ण
• कोचिंगचा ताण : कोट्यात आत्महत्या दर वाढला आहे.
• खासगीकरण आणि धोरणातील अंतर

भाग ६ : संधी आणि भविष्य

• राष्ट्रीय शिक्षण धोरण (NEP 2020) : बहुभाषिक, स्किल-बेस्ड शिक्षण.
• कौशल्य विकास : PMKVY, स्किल इंडिया.
• एडटेक २.० : स्थानिक भाषेत सामग्री, AI आधारित शिक्षण.
• उद्योग-शिक्षण सहकार्य : TCS, Infosys च्या सॉफ्ट स्किल प्रोग्राम्स.

भारतीय शिक्षण बाजारपेठ ही केवळ उद्योग नाही, तर राष्ट्रनिर्मितीचे सर्वात मोठे साधन आहे. आवश्यक आहे :

• धोरण अंमलबजावणी,
• शिक्षक सशक्तीकरण,
• विद्यार्थ्यांचा मानसिक आधार,
• डिजिटल समावेश..

आजचा भारत गुरुकुल ते गिगाबाईट्स असा शिक्षणाचा प्रवास करत एका नव्या शैक्षणिक युगात प्रवेश करत आहे. देशातील २६ कोटींपेक्षा अधिक विद्यार्थी, १५ लाखांहून अधिक शाळा आणि हजारो विद्यापीठांची भक्कम रचना ही केवळ आकडेवारी नाही, तर भारताच्या उज्ज्वल भविष्याची पायाभरणी आहे. ही शैक्षणिक संपत्ती जर दूरदृष्टीने, सर्वसमावेशकतेने आणि तंत्रज्ञानाच्या योग्य वापरासह घडवली गेली, तर भारत ‘मानव संसाधनांची जागतिक महासत्ता’ म्हणून उभा राहू शकतो. शिक्षण ही केवळ संधी नव्हे, तर समृद्ध, सशक्त आणि सुसंस्कृत भारत घडवण्याची चावी आहे आणि ती आपल्या हातात आहे.

——————————————————————————————–