कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम न्यूज
सह्याद्री पर्वतरांगांना ‘पश्चिम घाट’ असंही म्हटलं जातं. युनेस्कोने या जैवविविधतेने समृद्ध परिसराला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केलं आहे. सह्याद्री म्हणजे एक औषधांचा खजिना. इथे सापडणाऱ्या अनेक दुर्मिळ वनौषधी हजारो वर्षांपासून आयुर्वेदिक उपचारांचा पाया आहेत. मात्र, गेल्या काही दशकांत, जंगलतोड, शाश्वत नसलेली शेती, बांधकाम अतिक्रमण, आणि हवामान बदलामुळे अनेक दुर्मिळ वनस्पती नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत.
सह्याद्रीच्या घनदाट जंगलांमध्ये अनेक प्रकारच्या वनस्पतींचा खजिना सापडतो. यापैकी जवळपास सव्वा तीनशे वनस्पती औषधी गुणधर्मांनी युक्त असून आयुर्वेद, सिद्ध, यूनानी अशा पारंपरिक वैद्यक पद्धतींमध्ये या वनस्पतींचा वापर प्राचीन काळापासून होत आहे. कोल्हापूर, सांगली, सातारा, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील डोंगराळ भागांमध्ये या वनस्पतींचं सधन प्रमाणात आढळणं ही जैवविविधतेची निसर्गदत्त भेट होती. मात्र, आज हीच वैभवशाली संपत्ती संकटात सापडली आहे.
संकटग्रस्त दुर्मिळ वनौषधी –
सह्याद्रीत आढळणाऱ्या काही महत्वाच्या आणि आता नामशेष होण्याच्या टप्प्यावर पोहोचलेल्या वनौषधी आहेत. अलीकडील दशकात स्थानिक लोकांकडून मिळालेल्या माहितीनुसार जवळपास ४० ते ५० पेक्षा अधिक वनौषधी दुर्मीळ किंवा नामशेष झाल्या आहेत.
महत्वाच्या औषधी वनस्पतींचे तपशील पुढीलप्रमाणे :
- काळी हळद (Curcuma caesia) – उपयोग : सूज, वेदना, त्वचाविकारांवर उपयुक्त असून अतीशय दुर्मीळ वनस्पती आहे. अति संकलन आणि शेतजमिनीत रूपांतर झाल्याने याची मोठ्या प्रमाणात हानी झाली आहे.
- चित्रक (Plumbago zeylanica) – उपयोग : पचनक्रिया सुधारण्यासाठी, त्वचारोगांवर उपयुुक्त असून याचे आढळण्याचं प्रमाण अत्यल्प आहे. जंगले साफ केल्याने याचा मूळ अधिवास गमावला आहे.
- अश्वगंधा (Withania somnifera) – ताकदवर्धक, मानसिक तणावावर उपयुक्त असून याची मोठ्या प्रमाणात मागणी असते. नैसर्गिक स्वरूपात दुर्मीळ असून बाजारातील वाढती मागणी आणि बेकायदेशीर संकलन नामषेश होण्यास कारणीभूत ठरत आहे.
- शतावरी (Asparagus racemosus) – प्रजनन क्षमता वाढवण्यासाठी याचा वापर केला जातो. मागणी वाढल्याने जंगलात आढळण्याचे प्रमाण घटले. शेतीसाठी जमिनींचं रूपांतर आणि चराई क्षेत्रामुळे दुर्मिळता वाढली.
- पारिंगा (Thespesia populnea) – त्वचारोग, ताप, यकृत विकार यावर उपयुक्त असून आता ही कोकणात काही भागांतच उरलेली आहे.
- मधुमालती (Quisqualis indica) – जंत नाशक, फुफ्फुस विकारांवर उपयुक्त असून ही वनौषधी लुप्तप्राय झाली आहे.
- विष्णुकांत (Clitoria ternatea) – स्मरणशक्ती वाढवणे, मानसिक आजारांवर उपयोगी असून अतीशय दुर्मीळ आहे.
- कारणांचा आढावा –
- वनीकरणाचा ऱ्हास आणि जंगलतोड – सरकारी आणि खाजगी विकास प्रकल्पांच्या नावाखाली वृक्षतोड मोठ्या प्रमाणावर झाली. रस्ते, धरणं, आणि पर्यटनासाठी झपाट्याने जंगल नष्ट झाली.
- बेकायदेशीर औषधी वनस्पतींचं संकलन – स्थानिक लोक आणि व्यापारी औषधी वनस्पती बाजारात चांगल्या दराने विक्रीसाठी जंगलातून मोठ्या प्रमाणावर काढतात, ज्यामध्ये शाश्वततेचा अभाव असतो.
- हवामान बदल – अचानक हवामानातील बदल, पावसाचे अनियमित चक्र, तापमानवाढ यामुळे औषधी वनस्पतींच्या वाढीवर प्रतिकूल परिणाम झाला.
- स्थानिक ज्ञानाची गमावलेली साखळी – पूर्वी स्थानिक आदिवासी समुदायांकडे असलेल्या पारंपरिक ज्ञानाचा उपयोग वनौषधींचे शाश्वत संरक्षणासाठी व्हायचा. पण आता हे ज्ञान लुप्त होत चालले आहे.
- अतिक्रमण आणि अरण्यना – रस्ते, धरणं, पर्यटन, शहरीकरण आणि शेती यासाठी जंगल साफ केल्याने अनेक औषधी वनस्पतींचे मूळ अधिवासच नष्ट झाले.
- बेकायदेशीर संकलन – वनौषधींचा बाजारात वाढता दर लक्षात घेता अनेकांनी जंगलातून अति प्रमाणात औषधी वनस्पती काढून विक्री केली. हे संकलन शास्त्रीय पद्धतीने न झाल्यामुळे रोपांची पुनरुत्पत्ती थांबली.
- स्थानिक ज्ञानाची विस्मृती – पूर्वी आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील लोकांकडे औषधी वनस्पती ओळखण्याचं, वापरण्याचं पारंपरिक ज्ञान होतं. पण आज नवी पिढी ते ज्ञान आत्मसात करत नाही. यामुळे औषधी वनस्पतींची ओळख व वापरही नष्ट होतो आहे.
- चराई व वन्यप्राण्यांचा अतिक्रम – स्थानिक गुरे-मेंढ्यांची चराई, तसेच वानर व डुकरांच्या टोळ्यांनीही अनेक भागात रोपवाटिकांचं नुकसान केलं आहे.
-
सह्याद्रीच्या पर्वत रांगातील पश्चिम घाट
परिणाम –
- जैवविविधतेची हानी – जंगलांची साखळी आणि इकोसिस्टम बिघडते आहे.
- पारंपरिक वैद्यकशास्त्रावर परिणाम – आयुर्वेदासाठी लागणारी कच्ची सामग्री मिळेनाशी.
- स्थानिक अर्थव्यवस्थेवर घातक परिणाम – आदिवासींचा रोजगार कमी.
- संशोधन आणि औषधनिर्मिती क्षेत्रात अडचणी.
- उपाय व शिफारशी –
- औषधी वनस्पतींची संरक्षण धोरणं आखणे- राज्य व केंद्र शासनाने औषधी वनस्पतींसाठी संरक्षित क्षेत्र निर्माण करावं. स्थानिक सहभागातून संवर्धन
- ग्रामीण व आदिवासी समुदायांमध्ये शाश्वत संकलन व पुनर्लागवडीचं प्रशिक्षण देणं आवश्यक.
- काळी हळद, अश्वगंधा, शतावरी यासारख्या वनस्पती शाश्वत पद्धतीने शेतात पिकवण्याचा पर्याय सरकारने पुरवावा.
- ज्येष्ठ वैद्य, आदिवासी जाणकार यांचं मौखिक ज्ञान लिपिबद्ध करून संग्रहित करणं अत्यावश्यक.
हवामान अनुकूल संशोधन
- परिस्थितीनुसार प्रतिकारक्षम जाती विकसित करून संवर्धन करणं गरजेचं.
- पारंपरिक ज्ञानाचे दस्तऐवजीकरण
- शेतात औषधी वनस्पतींची लागवड
सह्याद्रीतील दुर्मिळ वनौषधींचा नाश ही केवळ पर्यावरणीय हानी नाही, तर एक सांस्कृतिक आणि औषधीय वारशाचं नुकसान आहे. ही परिस्थिती वेळीच सुधारली नाही तर भविष्यात आपण फार मोठी नैसर्गिक संपत्ती गमावू. शासन, पर्यावरणतज्ज्ञ, स्थानिक लोक आणि सामान्य नागरिक सर्वांनी मिळून हे संकट रोखणं आवश्यक आहे. सह्याद्रीतील जैवविविधता म्हणजे फक्त निसर्गसौंदर्य नव्हे, तर आरोग्य, औषधनिर्मिती, संशोधन आणि सांस्कृतिक वारशाचं मूलभूत अधिष्ठान आहे. जर आपण आजच सजग झालो नाही, तर उद्या आपल्या हातून निसर्गाच्या या देणगीचं अक्षम्य नुकसान होणार आहे.
“वनसंवर्धन ही जबाबदारी केवळ सरकारची नव्हे, तर प्रत्येक नागरिकाची आहे.”
——————————————————————————
