कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क
डॉ. जयंत नारळीकर हे भारताचे खगोलशास्त्रज्ञ आणि विज्ञानप्रसारक म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे कार्य म्हणजे वैज्ञानिक चौकसपणा आणि भारतीय लोकांमध्ये विज्ञानाविषयी जागरूकता निर्माण करण्याचा ध्यास. त्यांचा मृत्यू (कालवश) हा केवळ एका व्यक्तीचा अंत नाही तर वैज्ञानिक विचाराच्या एका युगाचा टप्पाही आहे. त्यांच्या कार्याच्या अनुषंगाने आज आपल्याला ‘बिग बँग’ ते ‘हॅलो एलॉन मस्क’ या विज्ञानाच्या प्रवासाचा मागोवा घेण्याची गरज आहे आणि त्यासोबतच बदलत गेलेली लोकमानसिकताही समजून घेणे आवश्यक ठरते.
१९४०-५० चे दशक : परंपरेपासून प्रयोगशक्तीकडे वाटचाल –
या काळात विज्ञान अजूनही पाश्चिमात्य विद्यापीठांचे केंद्र होते. भारतात नवस्वातंत्र्याची हवा वाहत होती. वैज्ञानिक विचार हा अजून लोकांपर्यंत पोहोचला नव्हता. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अल्बर्ट आईन्स्टाईन यांच्या सापेक्षतावाद सिद्धांताची चर्चा होती. याच वेळी फ्रेड हॉयल, थॉमस गोल्ड, आणि नंतर जयंत नारळीकर यांनी ‘Steady State Theory’ मांडली, जी ‘Big Bang Theory’ ला पर्याय म्हणून मांडली गेली. नारळीकरांनी आपल्या गणितीय बुद्धिमत्तेने हॉयल-नारळीकर सिद्धांत विकसित केला, जो गुरुत्वाकर्षणाच्या स्वरूपाविषयी वेगळी समजूत मांडतो.
१९६०-७० चे दशक : शीतयुद्ध, अंतराळ स्पर्धा आणि विज्ञानाची प्रतिष्ठा –
अमेरिका व सोव्हिएत युनियन यांच्यातील शीतयुद्धाने अंतराळ क्षेत्रात प्रचंड प्रगती घडवली. १९६९ मध्ये अमेरिकेने ‘अपोलो ११’ द्वारे माणूस चंद्रावर पाठवला. या काळात विज्ञान ही केवळ प्रयोगशाळेतील गोष्ट नव्हती तर राष्ट्राच्या सामर्थ्याचे प्रतीक बनली होती. डॉ. नारळीकर यांना केंब्रिजमध्ये हॉयल यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करताना जागतिक पातळीवर ख्याती मिळाली. परंतु त्यांनी भारतात परत येऊन IUCAA (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics) स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका निभावली.
१९८०-९० चे दशक : विज्ञानाचा प्रसार आणि टीका –
या दशकात संगणक क्रांती आणि आंतरराष्ट्रीय वैज्ञानिक सहकार्याचा आरंभ झाला. भारतात वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवण्यासाठी नारळीकरांनी मोठा खटाटोप केला. त्यांनी मराठीत विज्ञान लेखन सुरू केले, दूरदर्शनवर ‘Turning Point’ सारखी लोकप्रिय विज्ञान मालिका सादर केली. पण त्याच वेळी विज्ञानावर आधारित अनेक गैरसमज, अंधश्रद्धा यांचाही प्रसार सुरू झाला. विज्ञानाचे वळण जेवढे लोकाभिमुख होऊ लागले, तेवढेच जादूटोणा, वास्तुशास्त्र, ग्रहदशा यासारख्या गोष्टींनाही लोक आधार देऊ लागले.
२००० नंतरचे दशक : ग्लोबलायझेशन, खाजगी स्पेस स्पर्धा आणि विज्ञानावरचे राजकारण –
या काळात SpaceX, Blue Origin, Virgin Galactic या खाजगी कंपन्यांनी अंतराळ क्षेत्रात प्रवेश केला. एलॉन मस्कसारखे उद्योजक वैज्ञानिक प्रयोगांचं व्यापारीकरण करू लागले. बिग बँग सिद्धांत आता अनेकांचं शालेय शिक्षणात स्थान मिळवत होतं. परंतु विज्ञानावर राजकीय आणि धार्मिक प्रभाव दिसू लागला. भारतात विज्ञान दिनाच्या दिवशी ‘गुरुत्वाकर्षण न्यूटनच्या आधी भारताने शोधलं’, अशा चर्चाही ऐकू येऊ लागल्या. नारळीकरांनी याला “विज्ञानविरोधी राष्ट्रवाद” म्हटले.
आधुनिक काळ (२०२०-२५) : विज्ञानाचा द्वंद्वात्मक चेहरा –
आज विज्ञान दोन टोकांवर उभं आहे : एकीकडे, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, जेनेटिक इंजिनिअरिंग, क्वांटम संगणक, खाजगी अंतराळयानं मंगळाच्या दिशेने वाटचाल करत आहेत.
दुसरीकडे, अजूनही लोक प्लॅनेटरी रेट्रोग्रेड मुव्हमेंट पाहून निर्णय घेतात.
नारळीकरांनी एकीकडे काळाच्या पलीकडचं गणित समजावलं, आणि दुसरीकडे गावकऱ्यांना आकाशातली नक्षत्रंही शिकवली. त्यांनी विज्ञान लोकाभिमुख केलं, पण विज्ञानाला भक्तिभावापेक्षा प्रश्नांची गरज असते हेही ठासून सांगितलं.
बदलती लोकमानसिकता : श्रद्धा विरुद्ध शंका –
विज्ञान हे शंका आणि सिद्धता यांचं क्षेत्र आहे. डॉ. नारळीकरांनी विज्ञानाची ही तत्त्वे सामान्य जनांपर्यंत पोहोचवली. परंतु आजची लोकमानसिकता अनेकदा श्रद्धेच्या आधारावर निर्णय घेते. मग ती विज्ञानविरोधी श्रद्धा असो वा तंत्रज्ञानावर आंधळा विश्वास.
नारळीकरांचे वारसत्व आणि पुढचा मार्ग –
डॉ. जयंत नारळीकर हे केवळ खगोलशास्त्रज्ञ नव्हते. ते विचारशील शिक्षक, लेखक आणि संशोधक होते. त्यांनी दाखवलेली दिशा विज्ञानाबाबत शंका विचारणं, चर्चा करणं आणि ते लोकांपर्यंत पोहोचवणं. ही आजच्या काळात अधिक गरजेची आहे.
बिग बँगपासून हॅलो एलॉन मस्कपर्यंतचा हा प्रवास म्हणजे विज्ञानाचीच नव्हे तर समाजाचीही गोष्ट आहे. जी अजून पूर्ण व्हायची आहे.
———————————————————————————————
