माध्यमांची महायात्रा : एका सत्याच्या शोधातील रूपांतरे

संपादकीय…✍️

विचारांची देवाणघेवाण, सत्याचा शोध आणि समाजाच्या अंतरंगात डोकावणारे आरसे म्हणजेच माध्यमं. कालपर्यंत निव्वळ छापील अक्षरांत बंदिस्त असलेली ही माध्यमं, आज तंत्रज्ञानाच्या वेगाने डिजिटल अवकाशात झेपावत आहेत. पण, या प्रवासात केवळ स्वरूपातच नव्हे, तर भूमिका, जबाबदारी आणि हेतूही बदलले आहेत. याचा उद्देश आपल्याला या रूपांतरणाच्या प्रवासात घेऊन जातो. जिथे पत्रकारितेचे मूल्य, स्वातंत्र्य आणि सत्याच्या परिमाणांची नवी परीक्षा सुरू आहे.

तीन दशके : माध्यमांच्या प्रवासाचा कालपट –

१९९० – पत्रकारितेचा प्रिंट काळ : हे दशक आहे दैनिकांचं. प्रत्यक्ष छापील शब्दांमध्येच सत्याचा शोध घेतला जात होता. वाचकांसाठी सकाळचा पेपर आणि संध्याकाळी टीव्ही म्हणजेच माहितीचे विश्व.

२००० – सॅटेलाइटचा उदय आणि स्टुडिओतील सत्य : या दशकात टीव्ही माध्यमांनी झपाट्याने पाय रोवले. ब्रेकिंग न्यूजची शर्यत सुरू झाली. पत्रकार जणू अँकर बनला. आवाज वाढला, परंतु आशय लुप्त होत चालला.

२०१० – सोशल मीडियाची क्रांती : मोबाईल, इंटरनेट आणि सोशल मीडिया यांनी सत्तेचं केंद्र बदललं. “कोणीही” पत्रकार झाला. पत्रकारिता लोकांच्या हाती आली, पण त्याचबरोबर अपप्रचाराचीही शक्यता वाढली.

२०२० – कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि बॉट्स युग : सत्य आणि असत्य यामधला फरक अधिक धूसर झाला. मशीन जनरेटेड कंटेंटने भावनिक आणि सामाजिक नाजूकता धोक्यात आणली.

प्रक्रिया बदलली, त्यामुळे आशयही बदलला –

पूर्वी वृत्तसंकलन, पडताळणी, संपादन आणि प्रसारण ही एक गंभीर प्रक्रिया होती. आज ती मिनिटात पार पडते. “सत्याची पडताळणी” हा टप्पा बहुधा गाळला जातो.

पूर्वीचा संवाद “संवादात्मक” होता. वाचक कळकळीने पत्रं पाठवत. आता तो “तडकाफडकी” झाला आहे. थेट कमेंट्स, शेअर्स आणि ट्रोलिंगच्या स्वरूपात.

चाकाच्या युगानंतरची पत्रकारिता : एक महत्त्वाचा वळणबिंदू –

चाकाची क्रांती माणसाला दूर नेत गेली. त्याचप्रमाणे संगणक माणसाला ‘माध्यमांपासून’ दूर नेत आहे. संगणक ‘सत्याचा मध्यस्थ’ झाला आहे. माणूस फक्त स्क्रीनवर पाहतो सत्य नसतं, त्याची सादरीकरणं असतात.

आजची पत्रकारिता : कशालाही कशाशीही जोडणे-

प्रत्येक बातमी “व्हायरल” व्हावी म्हणून एखाद्या घटनेची तुलना एखाद्या पुरातन किंवा संवेदनशील विषयाशी केली जाते. “हे तेच आहे” ही मानसिकता वाढली. सत्याचा संयोग नसताना तुलना होते.

प्रेक्षकांचे प्रश्न : माहितीचा अतिरेक आणि दिशाहीनता –

• वाचक संभ्रमित. सत्य कोणते, चिथावणी कोणती, हे कळेनासं झालं आहे.
• माहितीचा अतिरेक झाला आहे. पण, ज्ञानाचं दुर्भिक्ष्य आहे.
• clickbait मुळे मानसिक आरोग्यावर परिणाम होतो.
• प्रसारकांचे संकट वाढले आहे. वेग, स्पर्धा, आणि जाहिरातदारांचा दबाव
• सत्य सांगण्याला वेळच नाही. कारण ‘ब्रेकिंग’ आधी करावं लागतं.
• जाहिरातदारांची मर्जी जपताना धाडस हरवत चाललं आहे.
• माध्यम मालकांवर राजकीय व आर्थिक दडपण वाढलं आहे.

परिवर्तनाची जबाबदारी : स्वीकारा, चर्चा करा, ठरवा आणि कृती करा –

पत्रकारिता ही सार्वजनिक विचाराची काठी आहे. ती वाकली तर लोकशाही कोसळते. या संक्रमणाच्या काळात :

• बदल स्वीकारा : वेळ बदलतो, माध्यमंही बदलतात.
• चर्चा करा : काय हरवलं, काय मिळवलं यावर खुली चर्चा गरजेची आहे.
• निर्णय घ्या : काय टिकवायचं, काय टाळायचं हे ठरवा.
• कृती करा : नव्या पत्रकारितेचे नवे मूल्यसंहितेने मार्गदर्शन करा.

सत्याचा नवा दीपस्तंभ –

सत्य हे तलवारीसारखे धारदार असते. तेच आमच्या समाजाच्या प्रगतीचं आणि शांततेचं अधिष्ठान आहे. पत्रकारितेचा हा प्रवास सत्याच्या उबेला घेऊन पुढे जावा, हीच अपेक्षा.

————————————————————————————————–