कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क
आज कृषी राज्य म्हणून असलेली महाराष्ट्राची ओळख पुसली जात आहे. शेती व्यवसाय हा महाराष्ट्राचा पाया आहे. या व्यवसायावर अन्य व्यवसाय अवलंबून आहेत. आज याची उजळणी करण्याचे कारण की, महाराष्ट्राचे दुसरे मुख्यमंत्री ज्यांनी दीर्घ काळ मुख्यमंत्री म्हणून काम केलेले व विशेषतः कृषी क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य केले ते वसंतराव नाईक यांचा आज – १ जुलै जन्मदिवस. वसंतराव नाईक यांचा जन्मदिवस हा राष्ट्रीय कृषी दिवस म्हणून साजरा केला जातो.
महाराष्ट्र राज्य हे भोगोलिकदृष्ट्या मोठे होते याचबरोबर हे राज्य सधन होते. महाराष्ट्र राज्य कृषी, ओद्योगीकरण यामध्येही अग्रेसर आहे. शैक्षणिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, कला, क्रीडा, सामाजिक यामध्ये पुढारलेले महाराष्ट्र आहे. या राज्यातील कृषी हा मुख्य व्यवसाय. या राज्यातील जमीन, पाऊसमान, हवामान अन्नधान्य उत्पादनास अनुकूल.सर्व अन्न घटक पिकविणारीही भूमी आहे. शेती व्यवसायाला औद्योगीकरणाची जोड होती. राज्याचा मुख्य व्यवसाय शेतीच होता. विशेष म्हणजे दरडोई उत्पादनात देशात महाराष्ट्र राज्य अग्रेसर असायचे ते केवळ कृषी व्यवसाय आणि कृषी पूरक व्यवसाय, उद्योगामुळे. या राज्याची ओळख कृषी राज्य अशी होती.
पूर्वीही शेती करणे कठीण होते. आजही शेतकरी अडचणीत आहेत. हवामान बदल, कर्जबाजारीपणा, बाजारभाव अनिश्चितता यामुळे. अशा वेळी कृषी दिन हा फक्त उत्सव नसून, एक जागरूकता निर्माण करणारा दिवस आहे. यानिमित्ताने आपण शेतकऱ्यांचे प्रश्न समजून घेऊन त्यांच्या उन्नतीसाठी प्रयत्न करू शकतो. हा दिवस शेतकरी, शेती आणि कृषी विकास यांना समर्पित आहे.
पूर्वी महाराष्ट्रात शेतीशी संबंधित अनेक समस्या होत्या, ज्यांचा शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नावर आणि जीवनमानावर गंभीर परिणाम होत असे. अशा काही महत्त्वाच्या समस्या
पावसावर अवलंबून शेती :महाराष्ट्रातील बहुतांश भाग कोरडवाहू (dryland) आहे. अनियमित आणि कमी पावसामुळे शेतीसाठी पाणीपुरवठा अपुरा असतो. पावसाळ्यात दुष्काळ तर कधी अतिवृष्टीमुळे पिकांचे नुकसान होई.
सिंचनाच्या सुविधा अपुऱ्या : जलसिंचनाची साधने आणि यंत्रणा विकसित नव्हती. फार कमी जमीन सिंचनाखाली होती. विहिरी, बंधारे, आणि कालव्यांची संख्या कमी होती.
तंत्रज्ञानाचा अभाव : पारंपरिक शेती पद्धतींचा वापर अधिक होता. सुधारित बियाणे, खतं, आणि औषधं यांचा वापर मर्यादित होता. यांत्रिकीकरण कमी होते – बैलांवरच अवलंबून शेती चालायची.
आर्थिक अडचणी आणि कर्जबाजारीपणा : शेतकऱ्यांना बँकांपेक्षा सावकारांकडून कर्ज घ्यावे लागत असे, जे व्याजदराने खूप जास्त असे. उत्पादन कमी आणि बाजारभाव अनिश्चित असल्यामुळे उत्पन्न कमी मिळे. त्यामुळे अनेक शेतकरी कर्जाच्या विळख्यात सापडत असायचे.
बाजारपेठ आणि हमीभावाचा अभाव : शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनाला योग्य दर मिळत नसे. हमीभावाची अंमलबजावणी ठोस नव्हती. शेतीमाल साठवण्यासाठी आणि विक्रीसाठी पुरेशी साठवणूक व वाहतूक व्यवस्था नव्हती.
शेतीपूरक उद्योगांचा अभाव : दुग्धव्यवसाय, मत्स्यव्यवसाय, कुक्कुटपालन यासारखे पर्यायी उद्योग फारसे विकसित नव्हते. त्यामुळे उत्पन्नाचे एकच स्रोत म्हणजे शेती होती.
शिक्षण आणि मार्गदर्शनाचा अभाव : कृषी शिक्षण आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचे प्रशिक्षण मिळवणारे शेतकरी कमी होते. कृषी विस्तार अधिकारी किंवा कृषी केंद्रे अपुरी किंवा अनुपलब्ध होती.
सध्याच्या शेतीच्या समस्या :
पाण्याची कमतरता : पावसावर अवलंबून शेती अजूनही खूप आहे. जलस्रोत कमी होत चालले आहेत. ठिबक व तुषार सिंचनाची अंमलबजावणी अपुरी आहे.
जमिनीचा ऱ्हास आणि गुणवत्तेतील घट : रासायनिक खतांचा अतिवापर. सेंद्रिय कार्बन कमी होत आहे. मातीची उपज क्षमता कमी होत आहे.
कृषी उत्पन्नातील अनिश्चितता : हवामान बदलामुळे उत्पादनात चढ-उतार. रोगराई आणि कीड व्यवस्थापनात अडचणी. हमीभाव मिळत नाही किंवा बाजारातील दर खूपच बदलतात.
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अभाव : स्मार्ट शेती, ड्रोन इ. वापर फार कमी. बहुतेक शेतकरी पारंपरिक पद्धतींचाच वापर करतात.
कर्जबाजारीपणा : उत्पादन खर्च वाढत चालला आहे. उत्पन्न तुलनेत कमी. त्यामुळे शेतकरी कर्जबाजारी होतात, आत्महत्येच्या घटना घडतात.
बाजारपेठेतील अडचणी : शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याची संधी कमी. दलालांचा हस्तक्षेप. प्रक्रिया उद्योगाचा अभाव.
शेतीमाल साठवणूक आणि वाहतूक व्यवस्था अपुरी : कोल्ड स्टोरेज आणि वेअरहाऊस अपुरे. सडून जाणे, खराब होणे यामुळे नुकसान.
शेतीतील मजूर समस्या :ग्रामीण भागात मजुरांची टंचाई. मजुरी वाढत चालली आहे.
सरकारी योजनांची प्रभावी अंमलबजावणी नाही : शेतकऱ्यांना माहितीच मिळत नाही किंवा लाभ मिळत नाही. नोकरशाहीचे अडथळे आहेत.
हवामान बदलाचा परिणाम : अनियमित पाऊस, दुष्काळ, कडक उन्हाळा, गारपीट. शेतीचा कालावधी आणि नियोजन बिघडते.
कृषी दिनाचे महत्त्व : शेतकऱ्यांचे योगदान अधोरेखित करणे. कृषी संशोधन आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांचा प्रचार करणे. शाश्वत शेतीचे महत्त्व सांगणे. नव्या पिढीला शेतीकडे आकर्षित करणे.
वसंतराव नाईक :
वसंतराव फुलसिंग नाईक यांचा जन्म १ जुलै १९१३ रोजी महाराष्ट्रातील विदर्भ जिल्ह्यातील गहुली (पुसद तालुका) येथे झाला. नाईक महाराष्ट्र राज्याचे दीर्घकाळ मुख्यमंत्री राहिलेले नेते होते. त्यांचा कार्यकाळ १९६३ ते १९७५ पर्यंत चालला. त्यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक व आर्थिक विकासासाठी अनेक महत्वपूर्ण निर्णय घेतले. विशेषतः कृषी क्षेत्रात त्यांनी केलेले कार्य उल्लेखनीय आहे, त्यामुळे त्यांना “भारतातील हरितक्रांतीचे जनक” (Father of the Green Revolution in Maharashtra) असेही म्हटले जाते.
वसंतराव नाईक यांचे कृषी क्षेत्रातील योगदान :
हरित क्रांतीला चालना : आधुनिक शेती पद्धती, सिंचन प्रकल्प, खतांचा वापर, बियाण्यांची गुणवत्ता सुधारणा यावर भर दिला.
कृषी विद्यापीठांची स्थापना: कृषी शिक्षणासाठी संस्थांची स्थापना केली.
शेतकऱ्यांसाठी योजना: शेतकऱ्यांच्या हितासाठी विविध योजना सुरू केल्या – कर्ज, सिंचन, विमा, आणि बाजारपेठेतील सुधारणा.
सुकाणू यंत्रणा व विस्तार सेवा: शेतकऱ्यांपर्यंत माहिती पोहोचवण्यासाठी विस्तार सेवा आणि सल्लागार यंत्रणा मजबूत केल्या.
कृषी दिनाचे उद्दिष्ट: शेतकऱ्यांचे महत्त्व अधोरेखित करणे. नवीन तंत्रज्ञान, पिक पद्धती यांचा प्रसार करणे. शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करणे. कृषी क्षेत्रातील अडचणींवर लक्ष वेधणे.
हवामान बदल, कर्जबाजारीपणा, बाजारभाव अनिश्चितता यामुळे आजही शेतकरी अडचणीत आहे. लागवड क्षेत्र दिवसेंदिवस कमी होत आहे. अशा वेळी कृषी दिन हा फक्त उत्सव नसून, एक जागरूकता निर्माण करणारा दिवस आहे. यानिमित्ताने आपण शेतकऱ्यांचे प्रश्न समजून घेऊन त्यांच्या उन्नतीसाठी प्रयत्न करू शकतो. कृषी दिन हा शेतकऱ्यांप्रती आदर, कृतज्ञता आणि समर्थन व्यक्त करण्याचा दिवस आहे. महाराष्ट्राची ओळख ‘शेतकरी राज्य’ म्हणून असून, शाश्वत शेती व शेतकऱ्यांचे जीवनमान उंचावणे हे आपले सामूहिक कर्तव्य आहे.
———————————————————————————————-
