कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क
मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात अनेक पराक्रमी सेनानी झाले, पण काही मोजक्या नावांनी इतिहासाची दिशा बदलली. त्यातील अग्रगण्य नाव म्हणजे श्रीमंत राजे मल्हारराव होळकर. आज त्यांच्या स्मृतिदिनानिमित्त त्यांच्या पराक्रमाचे स्मरण करणे हे केवळ कृतज्ञतेचे नव्हे, तर इतिहासातील तेजस्वी प्रेरणेचे दर्शन होय
मातीतून उठलेला मावळा –
१६९३ साली चौंडी (जि. अहमदनगर) येथे एका सर्वसामान्य धनगर कुटुंबात जन्मलेले मल्हारराव, बालपणापासूनच धाडसी, निष्ठावान आणि लढवय्ये वृत्तीचे होते. मराठा राज्यव्यवस्थेत त्यांनी सैन्यात मावळा म्हणून पाऊल ठेवले, आणि अगदी थोड्याच वर्षांत त्यांच्या शौर्यामुळे पेशव्यांचे विश्वासू सेनानी बनले.
पेशवे बाजीरावांचे विश्वस्त शिलेदार –
छत्रपती शाहू महाराज आणि पेशवे बाजीराव प्रथम यांच्या काळात मल्हाररावांनी अतिशय महत्वाच्या मोहिमा लढल्या. उत्तर भारतातील अनेक मोहिमांमध्ये त्यांनी निर्णायक भूमिका बजावली. १७३१ साली त्यांनी मालवा प्रांतावर नियंत्रण मिळवले आणि पुढे त्याच प्रांतात इंदूर हे आपले मुख्यालय केले.
मल्हारराव हे बाजीरावांचे अत्यंत जवळचे सहकारी होते. दिल्ली, राजपुताना, बंगाल, बुंदेलखंड, रोहिलखंड या भागांत त्यांनी मराठा फौजांचे नेतृत्व केले. त्यांच्या मुत्सद्देगिरीने अनेक वेळा केवळ तलवारी नव्हे तर हुशारीनेही विजय खेचून आणले.
अटकेपार मराठा झेंडा –
मल्हाररावांनी १७५८ मध्ये अटक मोहिमेत सहभाग घेतला, ज्यामध्ये मराठा फौजांनी अफगाण सीमांपर्यंत घोड्यांची टापें उमटवल्या. ही मोहीम मराठा साम्राज्याच्या उत्तरसीमेच्या विस्ताराचा उच्चबिंदू ठरली. त्यांनी अफगाणांच्या कुरापती रोखत मराठ्यांचे सामर्थ्य सिद्ध केले.
धैर्य, शिस्त आणि मुत्सद्देगिरी यांचे उत्तम मिश्रण –
मल्हाररावांचा पराक्रम केवळ तलवारीपुरता मर्यादित नव्हता. ते शिस्तप्रिय सेनापती होते. त्यांनी होळकर घराण्याच्या स्थापनेत महत्वाची भूमिका बजावली. केवळ सैनिकी कर्तृत्व नव्हे तर प्रशासन, करव्यवस्था, आणि प्रजापालन यांतही त्यांनी आदर्श उभा केला.
महिला नेतृत्वाला प्रोत्साहन –
त्यांची सून अहिल्याबाई होळकर यांना प्रशासनात सहभागी करून घेतल्याने, स्त्रीशक्तीच्या नेतृत्वाचा आदर्श त्यांनी घालून दिला. अहिल्याबाईंच्या काळात इंदूरचा विकास आणि धर्मकार्यांमध्ये होळकर घराण्याचे योगदान अधिक गडद झाले.
एक रणझुंजार आणि दूरदृष्टी असलेला सेनापती –
१७६६ मध्ये मल्हाररावांचे निधन झाले, पण त्यांची गाथा अजूनही जिवंत आहे. त्यांचा इतिहास म्हणजे मराठा साम्राज्याच्या उत्कर्षाची साक्ष. आजच्या नव्या पिढीला जर खऱ्या नेतृत्वगुणांची आणि राष्ट्रनिष्ठेची प्रेरणा घ्यायची असेल, तर मल्हारराव होळकरांच्या जीवनाकडे पुन्हा पाहणं गरजेचं आहे.
जीवनपट –
-
जन्म : १६९३, चौंडी गाव (ता. जामखेड, जि. अहमदनगर)
- पत्नी : गौतमाबाई
-
मुलगा : खांडेराव होळकर (पानिपतच्या लढाईपूर्वी १७५४ मध्ये मृत्यू)
-
सून : अहिल्याबाई होळकर – ज्यांना मल्हाररावांनीच राजकारणात तयार केलं. त्यांनी पुढे इंदूरचं सुव्यवस्थित राज्य केलं.
-
मृत्यू – १७६६, अलमपूर (सध्याचे मध्यप्रदेशातले ठिकाण)
-
वृद्धापकाळ आणि पुत्र शोकामुळे शरीर थकले. मृत्यूनंतर त्यांच्या नावाचा इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी उल्लेख केला गेला.
-
-
-
अतुलननीय पराक्रम –
-
धनगर समाजातील सामान्य कुटुंबात जन्म. बालपणात गुरे राखताना शौर्य व नेतृत्वगुण दिसू लागले.
-
-
-
सुरुवातीस दामाजी थोरात यांच्या तुकडीत लढले.
-
पुढे पेशवे बाजीराव प्रथम यांच्या नेतृत्वाखाली काम करताना विशेष महत्त्व मिळाले.
-
१७२० नंतर मराठा साम्राज्य उत्तर भारतात विस्तारू लागले, तेव्हा मल्हारराव मुख्य सेनापती ठरले.
-
-
-
१७३१ : मल्हाररावांनी मालवा प्रांत जिंकून मराठ्यांचे वर्चस्व प्रस्थापित केले.
-
पेशव्यांनी त्यांना ‘सुभेदार’ पद बहाल केले.
-
पुढे इंदूर येथे कायमस्वरूपी मुक्काम ठेऊन होळकर घराण्याचा पाया घातला.
-
-
दिल्ली मोहिम (१७३७) :
-
-
-
मल्हाररावांनी दिल्लीवर चढाई करतानाचा सहभाग घेतला. मुघल सत्तेला हादरवून टाकले.
-
बाजीराव आणि मल्हारराव यांच्या संयुक्त नेतृत्वाखाली मुघल सम्राट स्वतः लाल किल्ल्यात अडकून बसला.
-
-
कुम्हेरची लढाई (१७५४) :
-
-
-
जाट राजा सूरजमलविरुद्ध लढाई. अहमदशाह अब्दालीच्या बाजूने जाटांनी गडबड केली होती.
-
मल्हाररावांनी दिलगिरीने वाटाघाटींचा मार्ग काढत राजकीय मुत्सद्देगिरी दाखवली.
-
-
अटक मोहीम (१७५८) :
-
-
एक ऐतिहासिक मोहीम! मल्हाररावांनी सदाशिवराव भाऊंसोबत सिंध, पेशावर, अटक इथपर्यंत मराठ्यांचे राज्य नेले.
-
यानंतर मराठा साम्राज्याचा सर्वांत उत्तरेकडील विस्तार घडून आला — अटकेपार झेंडा फडकवणारे मराठे !
-
————————————————————————————–
-
