सावरकर आणि मराठी भाषा: एक प्रेरणादायी योगदान

कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क

वीर सावरकर यांची नवीन मराठी शब्दनिर्मिती ही मराठी भाषेच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि वैचारिक दृष्टीने समृद्ध घडामोड आहे. स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर हे फक्त क्रांतिकारकच नव्हते, तर एक प्रतिभावंत लेखक, कवी, इतिहासकार आणि भाषा वैज्ञानिकही होते. त्यांनी मराठी भाषेला समृद्ध करण्यासाठी अनेक नवीन शब्दांची निर्मिती केली. त्यांच्या या कार्यामागे स्वातंत्र्य, राष्ट्रभक्ती आणि भाषिक आत्मनिर्भरतेची जाणीव होती. त्यांचा जन्म २८ मे १८८३ रोजी महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यातील भगूर या गावात झाला. आज त्यांच्या जन्म दिवसानिमित्त त्यांचे कार्य जाणून घेवूया….!

सावरकरांचे प्रारंभिक शिक्षण नाशिक येथे झाले. पुढे ते पुण्यात फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये शिक्षणासाठी गेले. त्यांनी इंग्लंडमध्ये कायद्याचा अभ्यास करण्यासाठी ग्रे’ज इन लॉ कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. इंग्लंडमध्येच त्यांनी ‘अभिनव भारत’ ही गुप्त क्रांतिकारी संस्था स्थापन केली. सावरकरांनी  ‘१८५७ चे स्वातंत्र्यसमर’ या पुस्तकाच्या माध्यमातून भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा इतिहास लिहिला. या पुस्तकावर इंग्रजांनी बंदी घातली. त्यांनी शस्त्रक्रांतीत विश्वास ठेवला आणि अनेक भारतीय तरुणांना क्रांतीसाठी प्रेरित केले. इंग्लंडमध्ये असताना त्यांनी पिस्तूल पाठवण्याचे आणि क्रांतिकारी कार्याचे नियोजन केले होते. १९०९ मध्ये नाशिकचे जिल्हाधिकारी जॅक्सन यांचा खून झाल्यानंतर, इंग्रजांनी सावरकरांना अटक केली. त्यांना दोन जन्मठेपांच्या (५० वर्षांच्या) शिक्षेसाठी अंदमानच्या सेलुलर जेलमध्ये पाठवले गेले (१९११-१९२४). तुरुंगात त्यांनी अनेक ग्रंथ लिहिले, विशेषतः हिंदुत्व या संकल्पनेवर आधारित विचार. अंदमानातून सुटल्यावर सावरकरांनी हिंदू महासभेच्या माध्यमातून कार्य सुरू केले. ते हिंदू महासभेचे अध्यक्ष म्हणून कार्यरत राहिले. त्यांनी ‘अखंड भारत’, हिंदू राष्ट्र आणि स्वातंत्र्यप्राप्ती या विषयांवर भर दिला.

सामाजिक सुधारणा

• जातिभेदविरोधी: त्यांनी अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी कार्य केलं. मंदिरे, विहिरी अस्पृश्यांसाठी खुली करण्याच्या चळवळींमध्ये ते सहभागी होते.

• समाजसुधारक विचार: त्यांनी विज्ञाननिष्ठ विचार, स्त्री-समानता, धर्मसुधारणा यावर भर दिला.

सावरकरांनी लहानपणापासूनच ब्रिटिशविरोधी विचार स्वीकारले. त्यांनी १९०४ मध्ये “मित्र मेला” नावाचा गुप्त संघ स्थापन केला. पुढे हेच “अभिनव भारत” या संघटनेत रूपांतरित झाले. १९०५ मध्ये बंगालच्या फाळणीविरोधात आंदोलन करून त्यांनी परतलेली वस्त्रे जाळली. १९०६ साली इंग्लंडला गेल्यावर त्यांनी भारतातील क्रांतीला दिशा देण्याचे काम सुरू केले. तेथे “इंडिया हाऊस” या क्रांतिकारी केंद्राशी ते जोडले गेले. त्यांनी “१८५७ चे स्वातंत्र्यसमर” हे पुस्तक लिहिले जे पहिले भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे इतिहास म्हणून ओळखले जाते. हे पुस्तक ब्रिटनने बंदी घातले होते. १९०९ मध्ये क्रांतिकारी मदनलाल ढिंग्रा यांच्या कार्याशी संबंधित प्रकरणात सावरकरांवर संशय आला. १९१० मध्ये त्यांना लंडनमध्ये अटक झाली आणि पुढे काळ्या पाण्याची शिक्षा झाली.

त्यांनी ‘हिंदुत्व म्हणजे कोण?’ या ग्रंथात ‘हिंदू’ ही संकल्पना सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून मांडली. त्यांच्यासाठी हिंदुत्व हे केवळ धार्मिक नव्हे तर सांस्कृतिक व राष्ट्रवादी विचार होते. भारत एक अखंड राष्ट्र आहे आणि त्यात धर्माच्या आधारावर विभागणी मान्य नसावी, हा त्यांचा ठाम दृष्टिकोन होता. अंदमानातून सुटल्यावर सावरकरांनी हिंदू महासभेच्या माध्यमातून कार्य सुरू केले. ते हिंदू महासभेचे अध्यक्ष म्हणून १९३७ ते १९४३ पर्यंत कार्यरत होते. त्यांनी ‘अखंड भारत’, हिंदू राष्ट्र आणि स्वातंत्र्यप्राप्ती या विषयांवर भर दिला.

सावरकरांना असे वाटत होते की जेव्हा राष्ट्र स्वातंत्र्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहे, तेव्हा त्याच्या भाषेलाही परकीय प्रभावापासून मुक्त करणे आवश्यक आहे. त्यांनी शेकडो इंग्रजी शब्दांचे मराठी रूपांतरण केले, त्यासाठी ते व्याकरण, अर्थ, उच्चार, आणि संस्कृती या सर्वांचा विचार करायचे. सावरकरांनी इंग्रजी शब्दांच्या मराठीवर होणाऱ्या अतिक्रमणाविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी अनेक नव्या मराठी शब्दांची निर्मिती केली.

 सावरकरांच्या शब्दनिर्मितीचे उद्दिष्ट

परकीय (विशेषतः इंग्रजी) शब्दांपासून भाषेला मुक्त करणे.

मराठी भाषेचे स्वाभिमान जपणे.

शुद्ध, स्वच्छ, सुगम आणि समंजस भाषा निर्माण करणे

वैज्ञानिक, तांत्रिक, लष्करी आणि प्रशासनिक क्षेत्रांत मराठीला सक्षम बनवणे

सावरकरांच्या शब्दनिर्मितीचे वैशिष्ट्य

संस्कृतप्रचुर शब्दसंग्रह – त्यांची अनेक शब्दरचना संस्कृत भाषेवर आधारित होती.

सुसंगत आणि व्याकरणदृष्ट्या शुद्ध – शब्द उच्चारणास आणि लिहिण्यास सोपे.

भावार्थ स्पष्ट करणारे – इंग्रजी शब्दांचा सरळ आणि अर्थवाही अनुवाद.

स्थानिकतेचा विचार – भारतीय जनतेस सहज समजतील असे शब्द.

आजही सरकारी कागदपत्रांमध्ये, शाळा-कॉलेजांच्या अभ्यासक्रमात, तसेच प्रसारमाध्यमांमध्ये सावरकरांनी घडवलेले शब्द वापरले जातात. त्यांचे योगदान मराठी भाषा-शुद्धी चळवळीला प्रेरणा देणारे ठरले आहे.

 सावरकरांनी निर्माण केलेले काही महत्त्वाचे शब्द

सावरकरांची शब्दनिर्मिती ही फक्त भाषिक क्रांती नव्हती, ती एका सांस्कृतिक आणि राष्ट्रीय आत्मभानाची प्रक्रिया होती. त्यांच्या या कार्यामुळे मराठी भाषा अधिक आत्मनिर्भर, अभिमानास्पद आणि वैज्ञानिक बनली.

साहित्यिक योगदान

काव्यसाहित्य

सावरकरांची काव्यप्रतिभा ही त्यांच्या क्रांतिकारक वृत्तीशी एकरूप होती. त्यांनी तुरुंगात असतानाही अनेक कविता लिहिल्या.

• कमला: ही त्यांची एक लोकप्रिय कविता असून त्यात त्यांनी आपल्या पत्नीबद्दल प्रेमाने लिहिले आहे.

• सागरा प्राण तळमळला: ही त्यांची सर्वात प्रसिद्ध कविता आहे. अंदमानच्या काळकोठडीत असताना भारताच्या आठवणींनी ते व्याकुळ झाले होते, त्यातून ही कविता स्फुरली.

• जयोस्तुते: ही प्रेरणादायक राष्ट्रगीतासारखी कविता त्यांनी लिहिली.

नाट्यसाहित्य

• उष:प्रभा आणि सांघातिक यांसारखी नाटके लिहून त्यांनी सामाजिक आणि राष्ट्रभक्तीचे विषय हाताळले.

चरित्र आणि ऐतिहासिक लेखन

• १८५७ चे स्वातंत्र्यसमर (मूळ इंग्रजीत “The First War of Indian Independence”): याचे त्यांनी स्वतः मराठीत भाषांतर केले. या पुस्तकामुळे भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामाच्या पहिल्या लढ्याला “स्वातंत्र्ययुद्ध” म्हणून मान्यता मिळाली.

• गोमांतक, माझी जन्मठेप, माझी बखर: यात त्यांनी स्वानुभव, सामाजिक चिंतन आणि राजकीय विचार मांडले आहेत.

• समाजसुधारणेसाठी लेखन

• जातीभेद, अस्पृश्यता, विधवा विवाह यांसारख्या सामाजिक प्रश्नांवर त्यांनी धारदार लिखाण केले.

• पतितपावन मंदिर: हे मंदिर त्यांनी सर्व जातींसाठी खुले ठेवून सामाजिक समतेचा संदेश दिला.

पत्रसंपादन व सार्वजनिक लेखन

• मराठा, मित्र, संध्या, हिंदुत्व, अशा विविध नियतकालिकांमधून त्यांनी लेख लिहिले.

• त्यांनी आपल्या लेखनातून राष्ट्रीय चेतना आणि वैचारिक क्रांती घडवली.

‘हिंदुत्व’ वाङ्मय

• त्यांनी ‘हिंदुत्व’ या संकल्पनेचे सैद्धांतिक मांडणी करणारे ग्रंथ लिहिले.

यामध्ये त्यांनी “हिंदू कोण?” या प्रश्नावर भाष्य करून एक सांस्कृतिक आणि राष्ट्रीय ओळख निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला.

सावरकर हे एक अत्यंत प्रभावशाली, बुद्धिमान आणि धाडसी व्यक्तिमत्व होते. त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीला एक नवा दृष्टीकोन मिळाला. त्यांची विचारसरणी आजही चर्चेचा विषय आहे आणि भारताच्या राजकीय-सामाजिक विचारविश्वात त्यांचं स्थान महत्त्वाचं राहिलं आहे.