पृथ्वीवर वातावरणाचे अनेक स्थर आहे. जमिनीपासून वर दुसरा थर ओझोनचा असतो. जमिनीपासून वरच्या दिशेने क्रमाने ट्रोपोस्फियर, स्ट्रॅटोस्फियर, मेसोस्फियर, थर्मोस्फियर आणि एक्सोस्फियर असे थर असतात. ओझोन हा एक वायू आहे. स्ट्रॅटोस्फियर या थरात आढळणारा ओझोन वायू आहे. ओझोन वायू सूर्याच्या हानीकारक अतिनील किरणापासून सजीवसृष्टीचे संरक्षण करतो. यामुळे या थराचे मानवी जीवनात फार महत्त्व आहे. आज – १६ सप्टेंबर जागतिक ओझोन संरक्षण दिवस आहे, यानिमित्त ओझोन विषयी…
औद्योगिक क्रांती नंतर वायू प्रदूषणास सुरुवात झाली. गेल्या २५ वर्षापासून वायू प्रदूषण फार मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे. स्वयचलित वाहने व यंत्रामुळे दिवसेंदिवस यामध्ये भरच पडत आहे. अशा वाहनाचा मोठ्या प्रमाणात वापर आणि मोठ्या प्रमाणात होणारी वृक्षतोड यामुळे ओझोन वायूचा थर पातळ होत आहे. ओझोनचा थर पातळ झाल्यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंग हा सजीवसृष्टीवर अतिशय घातक असा परिणाम होत आहे. जर आपण वायू प्रदूषनावर नियंत्रण आणले आणि याचबरोबर जंगलं वाढविली तरच ओझोन वायूचे संरक्षण होईल.
कोरोना काळ आणि ओझोन
सन २०२०, २१ साली कोरोनाची महासाथ आली होती. यामुळे जगातील सर्वच स्वयंचलीत वाहने व उद्योग थांबली होती. आकाश अगदी शुभ्र दिसत होते. याकाळात ओझोनचा थर वाढला होता. वनसंपत्तीचे संवर्धन करून आणि दरवर्षी ठाराविक दिवस वाहाने व यंत्रे बंद ठेवल्यास आपण ओझोनच्या थराला बळ देऊ शकतो. पर्यायाने ग्लोबल वॉर्मिंगची तीव्रताही कमी होईल.
ओझोनच्या एका रेणूमध्ये ऑक्सिजनचे तीन अणू असतात आणि हा वायू नैसर्गिकरित्या वातावरणात तयार होतो. हा थर जमिनीपासून सुमारे १५ ते ३५ किलोमीटर उंचीवर आढळतो आणि क्लोरोफ्लोरोकार्बन्स (CFCs) सारख्या मानवनिर्मित रसायनांमुळे या थराला हानी पोहोचते, ज्यामुळे ओझोन क्षय होतो.
पृथ्वीच्या वातावरणात तापमानावर आधारित मुख्यत्वे पाच थर आहेत. हे थर जमिनीपासून वरच्या दिशेने क्रमाने ट्रोपोस्फियर, स्ट्रॅटोस्फियर, मेसोस्फियर, थर्मोस्फियर आणि एक्सोस्फियर या नावाने ओळखले जातात.
ट्रोपोस्फियर (Troposphere): हा पृथ्वीच्या पृष्ठभागालगत असलेला सर्वात खालचा थर आहे, जिथे हवामानविषयक घटना घडतात.
स्ट्रॅटोस्फियर(Stratosphere): या थरात ओझोन वायूचे थर आढळतात, जे सूर्यापासून येणाऱ्या हानिकारक अतिनील किरणांपासून पृथ्वीचे संरक्षण करतात.
मेसोस्फियर (Mesosphere): हा थर उल्का या अवकाशातून येणाऱ्या वस्तू जळण्यासाठी ओळखला जातो.
थर्मोस्फियर (Thermosphere): या थरात तापमान खूप वाढते आणि येथे आयनोस्फियरचा काही भाग येतो, जो रेडिओ लहरी परावर्तित करतो.
एक्सोस्फियर (Exosphere):हा वातावरणाचा सर्वात बाहेरील थर आहे, जो हळूहळू आंतरग्रहीय अवकाशात विलीन होतो.
ओझोन थर म्हणजे काय
भौगोलिक स्थान:ओझोन हा एक वायू आहे. हा वायू/ थर पृथ्वीच्या वातावरणातील ‘स्ट्रॅटोस्फियर’ नावाच्या थरात आढळतो, जो पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून सुमारे १५ ते ३५ किलोमीटर उंचीवर असतो. ओझोन सूर्यापासून पृथ्वीकडे येणारी अतिशय घातक किरणापासून सजीवसृष्टीचे संरक्षण करतो.
रासायनिक रचना:ओझोनचा रेणू हा ऑक्सिजनच्या तीन अणूंचा बनलेला असतो. सामान्य ऑक्सिजन रेणूमध्ये दोन अणू असतात.
ओझोन थराचे महत्त्व:
जीवसृष्टीचे रक्षण:ओझोन थराचे सर्वात महत्त्वाचे कार्य म्हणजे सूर्यापासून येणाऱ्या धोकादायक अतिनील-बी (UVB) किरणांना शोषून घेणे. यामुळे पृथ्वीवरील सजीवसृष्टीचे हानिकारक अल्ट्राव्हायोलेट किरणांपासून संरक्षण होते.
ओझोन थराला का हानी पोहोचते:
क्लोरोफ्लोरोकार्बन्स (CFCs) यांसारख्या रसायनांमुळे ओझोन थराचे प्रमाण कमी होते. ही रसायने रेफ्रिजरेटर, एअर कंडिशनर आणि एरोसोल स्प्रेमध्ये वापरली जातात. यामुळेओझोन थर पातळ होतो किंवा त्यात छिद्र पडल्यामुळे यूव्हीबी किरणांचे प्रमाण पृथ्वीवर वाढते. यामुळे मानवी आरोग्यावर (उदा. त्वचेचा कर्करोग, मोतीबिंदू) आणि पर्यावरणावर गंभीर परिणाम होऊ शकतात.
ओझोन थर वाचवण्यासाठी प्रयत्न
आंतरराष्ट्रीय प्रयत्न:जगभरातील देशांनी ओझोन थर वाचवण्यासाठी ‘मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल’ सारख्या आंतरराष्ट्रीय करारांवर स्वाक्षरी केली आहे, ज्यामुळे क्लोरोफ्लोरोकार्बन्स आणि इतर ओझोन-ऱ्हास करणाऱ्या पदार्थांच्या उत्पादनावर बंदी घालण्यात आली आहे. या उपायांमुळे ओझोन थराची जाडी वाढत आहे आणि भविष्यात तो पूर्णपणे पूर्ववत होईल अशी अपेक्षा आहे, असे संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) चे म्हणणे आहे.
