महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वांत गतिशील व औद्योगिकदृष्ट्या विकसित राज्यांपैकी एक आहे. येथे दरवर्षी शैक्षणिक संस्थांमधून लाखो विद्यार्थी पदवीधर होतात. विशेषतः अभियांत्रिकी शिक्षण हे विद्यार्थी आणि पालकांचे एक प्रमुख प्राधान्य राहिले आहे. मात्र, गेल्या काही वर्षांत अभियांत्रिकी शिक्षणात वाढती आसनसंख्या आणि घटती गुणवत्ता, तसेच रोजगाराच्या संधी आणि उमेदवारांची तयारी यामधील दरी प्रकर्षाने जाणवते आहे.
२०२५ सालच्या पार्श्वभूमीवर, महाराष्ट्रातील अभियांत्रिकी शिक्षण, रोजगार संधी, मुलींचा सहभाग आणि सरकारच्या धोरणांचा एक अभ्यासपूर्ण व वस्तुनिष्ठ आढावा घेणे आवश्यक आहे.
अभियांत्रिकी शिक्षणातील वाढता ‘सप्लाय’
२०२५ मध्ये महाराष्ट्रात ३७४ अभियांत्रिकी महाविद्यालये CAP (Centralized Admission Process) प्रणालीत सहभागी होणार असून एकूण १,३०,३५६ आसने विद्यार्थ्यांसाठी उपलब्ध असतील. MHT-CET हे प्रमुख प्रवेश माध्यम असून, काही नामांकित संस्था JEE Main गुणांवरही प्रवेश देतात.
मागील वर्षी २०२४ मध्ये ७.२५ लाखांहून अधिक विद्यार्थ्यांनी MHT-CET साठी नोंदणी केली होती. मात्र प्रत्यक्षात केवळ १.१२ लाख विद्यार्थ्यांनी प्रवेश घेतला. यावरून सुमारे ३० ते ४० % आसने रिकामी राहिल्याचे दिसून येते.
या परिस्थितीमागील कारणे खालीलप्रमाणे आहेत :
- गुणवत्तेचा अभाव आणि शिक्षकांची अपूर्णता
- उद्योगाभिमुख अभ्यासक्रमांचा अभाव
- पालक व विद्यार्थ्यांमध्ये अभियांत्रिकीवरील विश्वास कमी होणे
- शिक्षणानंतर नोकरी मिळण्याची अनिश्चितता
- उच्च शिक्षणात मुलींचा वाढता सहभाग
अंतिम दशकात मुलींचा अभियांत्रिकीसारख्या पारंपरिक ‘पुरुषप्रधान’ शिक्षण शाखांमध्ये सहभाग मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. महाराष्ट्रात अनेक जिल्ह्यांतील शाळा व कनिष्ठ महाविद्यालयांमध्ये विज्ञान शाखेत मुलींची टक्केवारी आता ५०% पेक्षा अधिक झाली आहे.
AICTE च्या अहवालानुसार 2023-24 मध्ये महाराष्ट्रात अभियांत्रिकी अभ्यासक्रमांमध्ये प्रवेश घेणाऱ्या मुलींचा टक्का जवळपास 35% होता, जो की 10 वर्षांपूर्वी केवळ 18–20% होता. विशेषतः संगणक, इलेक्ट्रॉनिक्स, बायोटेक्नॉलॉजी आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स अशा शाखांमध्ये मुलींचा कल अधिक आहे. यामुळे उच्च शिक्षणात स्त्री-शक्तीचा समावेश वाढतो आहे, परंतु त्यांच्यासाठी रोजगार व स्टार्टअप्समध्ये प्रतिनिधित्व वाढवण्याची गरज आहे.
औद्योगिक क्षेत्रातील ‘डिमांड’ – संधी आणि आव्हाने : राज्यात अनेक उद्योग व सेवा क्षेत्रात अभियंत्यांची मागणी आहे. प्रामुख्याने मुंबई, पुणे, नवी मुंबई, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद व कोल्हापूर ही केंद्रे महत्त्वाची आहेत.
सध्या खालील क्षेत्रांमध्ये अभियंत्यांची मागणी अधिक आहे :
- प्रकल्प अभियंता (Project Engineer)
- सप्लाय चेन व डिमांड प्लॅनर
- VLSI अभियंता, AI/ML विश्लेषक
- पेट्रोलियम, इलेक्ट्रिकल, इलेक्ट्रॉनिक्स अभियंते
- वेल्डिंग व मॅन्युफॅक्चरिंग अभियंते
- टेक्निकल सेल्स व सिस्टम इंटिग्रेशन अभियंते
महत्वाचे रोजगार प्रकल्प :
- महाराष्ट्र शासनाच्या ₹1 लाख कोटी गुंतवणूक प्रकल्पांमुळे सुमारे 93,000 नोकऱ्या निर्माण होणार आहेत.
- नागपूरमध्ये Max Aerospace चा ₹8,000 कोटींचा हेलिकॉप्टर उत्पादन प्रकल्प, 2000 नोकऱ्या निर्माण करणार.
- Nashik, Aurangabad व Kolhapur येथे MSME आणि ऑटोमोबाईल पुरवठा साखळीसाठी अभियंत्यांची मागणी वाढली आहे.
डिमांड वि. सप्लाय – विसंगतीचे वास्तव घटक माहिती
- पुरवठा १.३ लाख आसने ; ७.२५ लाख नोंदणी ; ३०–४०% आसने रिकामी ; मुलींचा सहभाग ~35%
- मागणी प्रकल्प अभियंता, वेल्डर, सिव्हिल, AI, डेटा, सप्लाय चेन अभियंता यांची गरज
- विसंगती विद्यार्थ्यांमध्ये ‘employability skills’ चा अभाव;
- उद्योग-शिक्षण तुटलेली साखळी – परिणाम पदवीधारक बेरोजगार;
- अनेकांकडून क्षेत्र बदलण्याचा विचार; गुणवत्तापूर्ण नोकरींची कमतरता
शासनाची भूमिका आणि सुधारणा दिशा राज्य आणि केंद्र शासनाने कौशल्यविकासावर भर देणाऱ्या योजना राबवल्या आहेत
- Skill India Mission अंतर्गत वेल्डिंग, मॅन्युफॅक्चरिंग, इलेक्ट्रॉनिक्स इ. क्षेत्रातील प्रशिक्षण
- AICTE Idea Lab, Atal Incubation Centres, NSDC कार्यशाळा
- जिल्हा कौशल्य विकास संस्था (DSD) – ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षण
- “Girls in STEM” आणि AI for Youth मोहिमेमुळे मुलींसाठी विशेष प्रोत्साहन
सुधारणा प्रस्ताव
- Industry-Academia Linkage वाढवणे – Live Projects, Guest Lectures, Industrial Visits
- इंटर्नशिप आणि अप्रेंटिसशिप अनिवार्य करणे
- NEP-2020 नुसार interdisciplinary आणि credit-based learning प्रणालीचा अवलंब
- Rural-Urban इंजिनिअरिंग शिक्षणातील तफावत कमी करणे
- मुलींना Mentoring व Leadership Skill Training देणे
महाराष्ट्रातील अभियांत्रिकी शिक्षणात आसनांची संख्या आणि विद्यार्थ्यांची गर्दी मोठी असली तरी, रोजगाराच्या दृष्टीने तेवढाच सकारात्मक चित्र दिसून येत नाही. गुणवत्तेचा अभाव, उद्योगाच्या गरजेशी सुसंगत नसलेला अभ्यासक्रम, आणि कौशल्य विकासाच्या कमतरतेमुळे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतरही बेरोजगारी वाढते आहे. तसेच, मुलींचा सहभाग ही स्वागतार्ह बाब असली तरी, त्यांना उद्योग क्षेत्रात समान संधी मिळवून देण्यासाठी अधिक ठोस उपाययोजना गरजेच्या आहेत. सरकार, उद्योग, शैक्षणिक संस्था आणि स्वयंसेवी संस्था यांची संयुक्त जबाबदारी म्हणून पुढे जाऊन महाराष्ट्राला कौशल्यसमृद्ध व रोजगारक्षम राज्य बनवण्यासाठी प्रयत्न व्हायला हवेत.
लेखक : डॉ. राजेंद्र परिजात
——————————————————————————————
