कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम न्यूज
आज २२ मे. कोकण आणि पश्चिम महाराष्ट्रात पाऊस सुरु आहे. कोल्हापुरात तर आज पावसाने धुमाकूळ घातला आहे. गेले आठ दिवस कमी अधिक प्रमाणात पश्चिम महाराष्ट्रात आणि कोकणात पाऊस सुरु आहे. मे महिना म्हणजे भर उन्हाळ्याचा महिना. वास्तविक या महिन्यात पाऊस पडतो मात्र सध्या जो पाऊस आहे तो पावसाळ्याप्रमाणे जोरकस सुरु आहे. इतका वातावरणात बदल झाला आहे. आज जागतिक जैवविविधता दिवस आहे. जैवविविधता विस्कळीत होण्याचा आणि पाऊसमान विस्कळित होण्याचा संबध आहे. जैवविविधतेचा ऱ्हास हवामान बदलास बळकटी देतो. उदाहरणार्थ, जंगलतोड आणि इतर मानवी क्रियांमुळे कार्बन शोषण करणाऱ्या नैसर्गिक प्रणालींचा ऱ्हास होतो, ज्यामुळे वातावरणातील हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढते. यामुळे तापमान वाढते आणि हवामान अधिक अस्थिर होते, ज्याचा परिणाम पावसाच्या अनियमिततेवर होतो.
संयुक्त राष्ट्रसंघाने २२ मे हा ‘जागतिक जैवविविधता दिन’ म्हणून घोषित केला आहे. या दिवशी जैवविविधतेच्या संवर्धनाचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते. मानवी क्रियाकलापांमुळे जैवविविधतेत घट होत असल्याने, या दिवसाचे उद्दिष्ट जनजागृती वाढवणे आणि संरक्षणासाठी उपाययोजना करणे आहे.
वनस्पती आणि प्राणी विविधता हवामानाच्या स्थैर्याला महत्त्वपूर्ण योगदान देतात. उदाहरणार्थ, वनस्पतींमधून होणारी बाष्पीभवन (evapotranspiration) वातावरणात आर्द्रता निर्माण करते, जी पावसाच्या निर्मितीसाठी आवश्यक असते. परंतु जेव्हा मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड होते किंवा जैवविविधतेचा ऱ्हास होतो, तेव्हा ही प्रक्रिया खंडित होते, ज्यामुळे पावसाचे प्रमाण आणि वेळापत्रक दोन्ही प्रभावित होतात.
भारतामध्येही अशा घटनांचे उदाहरणे आहेत. उदाहरणार्थ, उत्तराखंडमध्ये 2013 साली झालेल्या अतिवृष्टीमुळे मोठ्या प्रमाणावर जीवित आणि मालमत्तेची हानी झाली. या आपत्तीमागे जंगलतोड, अनियंत्रित पर्यटन, आणि इतर मानवी क्रिया कारणीभूत ठरल्या, ज्यामुळे हवामानातील अस्थिरता वाढली.
भारताची जैवविविधता केवळ पर्यावरणीय दृष्टिकोनातूनच नव्हे, तर सामाजिक, आर्थिक, आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातूनही अत्यंत महत्त्वाची आहे. या संपत्तीचे संरक्षण करणे आपले सर्वांचे कर्तव्य आहे. भारत जैवविविधतेच्या दृष्टीने जगातील सर्वात समृद्ध देशांपैकी एक आहे. जगाच्या केवळ २.४ टक्के भूभागावर असतानाही, भारतात जगातील ७-८ टक्के नोंदणीकृत प्रजाती आढळतात. भारतात सुमारे १ लाख, ३ हजार, २५८ प्राणी प्रजाती आणि ५५ हजार ४८ वनस्पती प्रजाती नोंदविल्या गेल्या आहेत.
जैवविविधता म्हणजे पृथ्वीवरील सर्व सजीव प्रजातींमधील विविधता. यामध्ये प्राणी, पक्षी, वनस्पती, सूक्ष्मजीव, बुरशी, जीवाणू आणि त्यांच्या पर्यावरणीय प्रणालींचा समावेश होतो. ही विविधता तीन प्रमुख स्तरांवर विभागली जाते
जगातील इतर प्रमुख जैवविविधता हॉटस्पॉट्स
-
ट्रॉपिकल अँडीज – दक्षिण अमेरिकेतील अँडीज पर्वतरांगांमध्ये विविध वनस्पती आणि प्राणी प्रजाती आढळतात.
-
मॅडागास्कर आणि हिंद महासागर बेटे – अनेक स्थानिक प्रजातींसाठी प्रसिद्ध.
-
फिलिपिन्स – उच्च स्थानिक जैवविविधतेसाठी ओळखले जाते.
-
कॅप फ्लोरिस्टिक रिजन (दक्षिण आफ्रिका) – फक्त 0.5% भूभाग असूनही, येथे 9,000 हून अधिक वनस्पती प्रजाती आढळतात.
भारतात चार जागतिक जैवविविधता हॉटस्पॉट्स आहेत: हिमालय, इंडो-बर्मा, पश्चिम घाट आणि श्रीलंका, सुंदरलँड (अंदमान आणि निकोबार बेटे)
महाराष्ट्रातील प्रमुख जैवविविधता क्षेत्रे
१. पश्चिम घाट
युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांपैकी एक असलेले पश्चिम घाट हे जैवविविधतेचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. येथे ३२५ हून अधिक जागतिकदृष्ट्या धोक्यात असलेल्या प्रजाती आढळतात, ज्यात २२९ वनस्पती, ३१ सस्तन प्राणी, १५ पक्षी, ४३ उभयचर, ५ सरीसृप आणि १ मासा प्रजातींचा समावेश आहे.
२. कास पठार
सातारा जिल्ह्यातील कास पठार हे युनेस्कोच्या जागतिक नैसर्गिक वारसा स्थळांपैकी एक आहे. ऑगस्ट ते सप्टेंबर दरम्यान येथे ८५० पेक्षा अधिक प्रकारच्या फुलांच्या वनस्पती फुलतात, ज्यात ऑर्किड्स, कर्बनाहारी वनस्पती आणि स्थानिक प्रजातींचा समावेश आहे.
३. भीमाशंकर अभयारण्य
पुणे जिल्ह्यातील हे अभयारण्य महाराष्ट्राच्या राज्य प्राण्याचे, म्हणजेच जायंट स्क्विरल (Ratufa indica elphistonii) चे निवासस्थान आहे. येथे विविध प्रकारचे सस्तन प्राणी, पक्षी, सरीसृप आणि कीटक आढळतात.
- ग्लोरी ऑफ अल्लापल्ली (Glory of Allapalli): गडचिरोली जिल्ह्यातील हे राखीव जंगल जैविक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे.
-
Tropical fish and turtle in the Red Sea, Egypt -
सागरी जैवविविधता : अनजारले आणि वेलास समुद्रकिनारे – रत्नागिरी जिल्ह्यातील हे समुद्रकिनारे ऑलिव्ह रिडली कासवांच्या अंडी घालण्याच्या ठिकाणांसाठी ओळखले जातात. या भागात सागरी जैवविविधतेचे संरक्षण करण्यासाठी विविध उपक्रम राबवले जात आहेत.
- कोल्हापूर जिल्यातील जैवविविधता
- १ राधानगरी अभयारण्य
१९५८ मध्ये स्थापन झालेलं हे महाराष्ट्रातील पहिलं अभयारण्य आहे. “बायसन सॅंक्च्युरी” म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या या अभयारण्यात सुमारे ३५१.१६ चौरस किमी क्षेत्रफळ आहे. इथे गवा (Bos gaurus) ही प्रमुख प्रजाती आहे, ज्यांची संख्या २०१४ मध्ये सुमारे १०९१ होती. हे अभयारण्य २०१२ पासून युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये समाविष्ट आहे
२. तिलारी संरक्षित क्षेत्र
कोल्हापूर जिल्ह्यातील आणखी एक महत्त्वाचं जैवविविधता क्षेत्र म्हणजे तिलारी संरक्षित क्षेत्र, जे पश्चिम घाटाच्या जैवविविधतेचा एक भाग आहे.
पावसाचा जैवविविधतेवर परिणाम
वनस्पती आणि प्राणी जीवनावर प्रभाव: पावसाचे प्रमाण आणि वितरण वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक आहे. उष्णकटिबंधीय पर्जन्यवनांमध्ये मुबलक पावसामुळे विविध वनस्पती आणि प्राणी प्रजाती विकसित होतात. दुसरीकडे, कमी पावसाच्या भागांमध्ये जैवविविधता मर्यादित असते.
पाणी स्रोतांचे अस्तित्व: पावसामुळे नद्या, तलाव आणि जलाशय भरतात, जे अनेक प्रजातींच्या जीवनासाठी आवश्यक असतात. पावसाच्या अभावामुळे हे स्रोत कोरडे पडू शकतात, ज्यामुळे जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम होतो.
पारिस्थितिक तंत्राच्या संतुलनावर परिणाम: पावसाचे बदल पारिस्थितिक तंत्राच्या संतुलनावर परिणाम करतात. उदाहरणार्थ, अति पावसामुळे काही प्रजातींचे अधिवास नष्ट होऊ शकतात, तर कमी पावसामुळे काही प्रजातींना नवीन अधिवास शोधावा लागतो.
जैवविविधतेचा पावसावर प्रभाव
वनस्पतींचे वाष्पीकरण: वनस्पती वाष्पीकरणाद्वारे वातावरणात आर्द्रता वाढवतात, ज्यामुळे ढगांची निर्मिती आणि पावसाचे प्रमाण वाढते.
मृदा आरोग्य आणि जलचक्र: जैवविविधतेमुळे मृदा आरोग्य सुधारते, ज्यामुळे पाण्याचे शोषण आणि साठवण क्षमता वाढते, आणि जलचक्र संतुलित राहते.
हवामान बदल आणि जैवविविधता
हवामान बदलामुळे पावसाच्या पद्धतीत बदल होतात, ज्यामुळे जैवविविधतेवर परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, पूर्व आफ्रिकेत हवामान बदलामुळे दुष्काळाची शक्यता वाढली आहे, ज्यामुळे तेथील जैवविविधतेवर नकारात्मक परिणाम झाला आहे. पावसाचे प्रमाण आणि वितरण जैवविविधतेच्या आरोग्यावर थेट परिणाम करतात, आणि त्याउलट जैवविविधतेतूनही पावसाच्या चक्रावर प्रभाव पडतो
जैवविविधता मानवजातीसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे कारण ती अन्न, औषधे, पाणी, हवा आणि हवामान संतुलन यांसारख्या मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, भारतातील पश्चिम घाट आणि सुंदरबन हे जैवविविधतेचे समृद्ध क्षेत्रे आहेत, ज्यामुळे स्थानिक हवामान नियंत्रित राहते आणि नैसर्गिक आपत्तींपासून संरक्षण मिळते.
________________________________________________________________________
