देशाला खगोलदृष्टी देणारा शास्त्रज्ञ : जयंत नारळीकर

खगोलशास्त्र आणि ब्रह्मांडशास्त्रात महत्त्वाचे योगदान: नारळीकर यांनी ब्रिटिश खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉयल यांच्या सहकार्याने हॉयल-नारळीकर सिद्धांत मांडला. हा एक वैकल्पिक ब्रह्मांडशास्त्रीय सिद्धांत होता जो बिग बँग सिद्धांताला पर्याय होता. त्यांनी गुरुत्वाकर्षणाच्या क्षेत्रात अनेक मूलभूत संशोधन केले.

वैज्ञानिक लेखक : नारळीकर यांनी मराठी व इंग्रजी भाषेत विज्ञानावर आधारित अनेक पुस्तके व लेख लिहिले. त्यांच्या लेखनामुळे सामान्य जनतेत विज्ञानाची आवड निर्माण झाली. त्यांनी मुलांसाठी सुलभ आणि रंजक विज्ञान लेखनही केले आहे. नारळीकर यांचं चार दशकांहून अधिक काळापासून खगोलभौतिकी क्षेत्रात संशोधन सुरू होतं. त्याचसोबत ते पुस्तकंही लिहित होते. सर्वसामान्य माणसाला खगोलशास्त्रज्ञ समजवण्यासाठी त्यांनी गेली अनेक वर्षे प्रयत्न केले आहेत. त्यांच्या ‘यक्षांची देणगी’ या पहिल्याच पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला होता. ‘अंतराळातील भस्मासूर’, ‘अभयारण्य’, ‘अंतराळातील स्फोट’, ‘टाइम मशीनची किमया’, ‘प्रेषित’  “आकाशाशी जडले नाते”, “वामन परत न आला” आणि “चार नगरातले माझे विश्व” हे ग्रंथ विशेष प्रसिद्ध आहेत. २०१४ मध्ये त्यांच्या आत्मचरित्राला साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला. दररोजच्या संशोधनाच्या कामातून विरंगुळा मिळावा, सामान्य वाचकाला वैज्ञानिक विश्वातील एखादा थरारक अनुभव द्यावा, विज्ञानाचं महत्व आणि वैज्ञानिक दृष्टीकोन समाजाला मिळावा म्हणून ते विज्ञानकथा लिहित असत. त्यांच्या पुस्तकांची विविध भाषांमध्ये भाषांतरे झाली आहेत. त्याचप्रमाणे विविध मराठी नियतकालिकांमधून नारळीकर यांचे विज्ञानविषयक ललित लेखन सातत्याने प्रसिद्ध होत असत. 

 शिक्षण व कारकीर्द : त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून उच्च शिक्षण घेतले आणि त्या ठिकाणी प्राध्यापक म्हणूनही काम केले.  ते आंतरविद्यापीठ खगोलशास्त्र व खगोलभौतिकशास्त्र केंद्र (IUCAA), पुणे या संस्थेचे संस्थापक संचालक होते.

पुरस्कार : पद्मभूषण (१९६५), पद्मविभूषण (२००४), महाराष्ट्र भूषण (२०१०),  युनेस्कोचा कालींग पुरस्कार (१९९६) आत्मचरित्रासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४ )

विज्ञानाचे लोकशाहीकरण : त्यांनी विज्ञान सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचा ध्यास घेतला. शालेय आणि महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन निर्माण व्हावा यासाठी विविध व्याख्याने, शिबिरे व कार्यक्रम घेतले.

कुटुंब आणि वैयक्तिक जीवन : डॉ. नारळीकर यांचा विवाह १९६६ मध्ये डॉ. मंगला नारळीकर यांच्याशी झाला, त्या स्वतः एक प्रख्यात गणितज्ञ आणि लेखिका होत्या. त्यांनी लहान मुलांसाठी गणित विषयक पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांचे निधन १७ जुलै २०२३ रोजी पुण्यात झाले. डॉ. जयंत आणि मंगला नारळीकर यांना तीन कन्या आहेत: गीता, गिरिजा आणि लीलावती. त्यांच्या कुटुंबाने विज्ञान आणि शिक्षण क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.

जागतिक कीर्ती आणि आंतरराष्ट्रीय योगदान :

१. स्टेडी स्टेट थिअरीचे सहनिर्माते

डॉ. नारळीकर हे Sir Fred Hoyle यांचे शिष्य होते. त्यांनी होईल यांच्यासह “स्टेडी स्टेट थिअरी” (Steady State Theory) या ब्रह्मांडाच्या उत्पत्तीच्या पर्यायी संकल्पनेचा विकास केला. ही सिद्धांत बिग बँग थिअरीला पर्याय म्हणून मांडली गेली, जी त्या काळातील ब्रह्मांडशास्त्रातील एक महत्त्वाची वैचारिक क्रांती होती.

२. क्वांटम ग्रॅव्हिटी व ब्रह्मांडातील उत्पत्ती

डॉ. नारळीकर यांचे संशोधन मुख्यतः सापेक्षतावाद, गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत, क्वांटम फिजिक्स आणि ब्रह्मांडातील कणांच्या उत्पत्ती या विषयांवर केंद्रित होते. त्यांनी “creation field theory” मांडली, ज्याद्वारे ब्रह्मांड सतत विस्तारत असतानाही नवे कण निर्माण होतात, अशी संकल्पना मांडली.

३. केंब्रिज विद्यापीठातील कार्यकाल

त्यांनी आपल्या तरुण वयातच University of Cambridge येथे “Senior Research Fellow” म्हणून काम केले. त्यावेळी ते अल्बर्ट आइनस्टाईन यांच्या सिद्धांतांवर आधारित अनेक अभ्यास प्रकल्पांमध्ये सहभागी झाले होते. तेथे त्यांचे संशोधन अत्यंत नावाजले गेले आणि जागतिक स्तरावर त्यांची ओळख झाली.

४. NASA, IAU आणि आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठावर सहभाग

डॉ. नारळीकर हे International Astronomical Union (IAU) चे सक्रिय सदस्य होते. त्यांनी NASA व इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये खगोलशास्त्र आणि ब्रह्मांडशास्त्र विषयक सल्लागार म्हणूनही काम केले.त्यांनी विविध देशांतील खगोलशास्त्र परिषदांमध्ये प्रमुख भाषणे दिली आणि Commonwealth Universities मध्ये पाहुणे प्राध्यापक म्हणूनही काम केले.