कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम न्यूज
भारतीय ऋषी-मुन्यांनी आत्मसाक्षात्कारासाठी विकसित केलेली योगविद्या विशेषतः पतंजलींच्या ‘योगसूत्रां’पासून सुरू झालेली ही परंपरा आता एक जागतिक आरोग्य व जीवनशैली उद्योगात रूपांतरित झाली आहे. हजारो वर्षांची ही आध्यात्मिक परंपरा आज विविध तऱ्हेच्या क्लासेस, कपड्यांच्या ब्रँड्स, उपचार पद्धती, प्रशिक्षण संस्था आणि ऑनलाईन कोर्सेसच्या माध्यमातून जगभर पसरली आहे.
जागतिक योग उद्योगाची वाढती बाजारपेठ : २०२३ मध्ये जागतिक योग बाजाराचा आकार सुमारे USD १०७.१ अब्ज इतका होता आणि तो २०३० पर्यंत USD २००.३५ अब्ज वर पोहोचेल, असा अंदाज आहे. त्याचा वार्षिक वृद्धिदर (CAGR) सुमारे ९.४% आहे.
योगाचा व्याप वाढण्यामागील मुख्य कारणे :
- आरोग्य जागृतीतील वाढ
- डिजिटल प्लॅटफॉर्म्सवरील योगाचे ऑनलाईन स्वरूप
- वैयक्तिक तणाव, मानसिक आजार आणि जीवनशैली सुधारण्याकडे वाढलेला कल
उद्योगाचे प्रमुख घटक :
ऑनलाइन योग मार्केट : 2025 पर्यंत $47.3 अब्जपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज.
योग वस्त्र आणि उपकरणे : योग कपड्यांचा बाजार 2028 पर्यंत $121.2 अब्ज होईल, आणि योग चटई बाजार 2033 पर्यंत $24.2 अब्जपर्यंत पोहोचेल.
योग पर्यटन : 2024 मध्ये योग पर्यटनाचा अंदाजे बाजार $182.5 अब्ज असेल.
योग प्रशिक्षणाचे विविध प्रकार –
हठयोग : सुरुवातीसाठी योग्य, श्वसन आणि स्थितीवर भर.
विनयास व अष्टांग योग : उर्जायुक्त व्यायामसदृश प्रकार.
यिन योग : खोल पातळीवर ताण सोडवणारा, ध्यानप्रधान प्रकार.
अय्यंगार योग : अचूक मुद्रा आणि साहित्याचा वापर.
भारतासह जगभरातील संस्था प्रमाणपत्र, पदवी, मास्टर्स आणि रिसर्च लेव्हलचे प्रशिक्षण देतात. कैवल्यधाम सारख्या संस्थांनी पारंपरिक योगाला आधुनिक शास्त्राशी जोडून संशोधन आधारित शिक्षण दिले आहे.
आज योग वैद्यकीय क्षेत्रातही महत्त्वपूर्ण मानला जातो :
मधुमेह नियंत्रण : योग आणि निसर्गोपचाराच्या संयोजनातून टाईप-२ डायबेटीस कमी करण्यासाठी भारतीय सरकारचा प्रयत्न.
मानसिक आरोग्य : चिंता, नैराश्य, तणाव यावर योगाचा सकारात्मक परिणाम.
कारागृह व पुनर्वसन : भारतातील काही तुरुंगांमध्ये कैद्यांसाठी योग शिक्षण चालवले जाते.
भारताचे योगाकडे पाहण्याचे दृष्टिकोन –
भारतात योग ही फक्त एक ट्रेंड नसून आध्यात्मिक साधना मानली जाते. परंतु त्याचा जागतिक स्तरावर व्यवसाय होणे, किंवा ‘योगा’ नावाखाली पारंपरिक मूळ तत्वांना हरवले जाणे, यावर अनेक अभ्यासक व संस्थांनी चिंता व्यक्त केली आहे. कैवल्यधाम, SVYASA, मोरारजी देसाई संस्थान यांसारख्या संस्था पारंपरिकतेला जपण्यासाठी कार्यरत आहेत.
पाश्चिमात्य दृष्टिकोन आणि व्यापारीकरण –
पश्चिमात योग फिजिकल फिटनेस, वेट लॉस आणि डाएटचा भाग म्हणून पाहिला जातो. त्यामुळे आध्यात्मिक व सांस्कृतिक बाजू गडप होण्याचा धोका आहे. योगाचे ब्रँडिंग, जाहिरात, व प्रोडक्ट्समधून एक ‘मार्केटेबल आयडेंटिटी’ तयार झाली आहे, परंतु त्यात पारंपरिक भारतीय योगाचा गाभा हरवण्याची भीती अनेक वेळा व्यक्त केली जाते.
योगाचे खरे महत्त्व जपणे आवश्यक –
योग ही केवळ शारीरिक व्यायाम पद्धत नाही, तर शरीर-मन-चेतना यांच्या समन्वयाची एक साधना आहे. त्याचे व्यापारीकरण झाले असले तरी, त्याच्या पारंपरिक तत्त्वज्ञानाचा सन्मान राखणे हे महत्त्वाचे आहे.
योगाने आरोग्य, मानसिक शांती आणि आध्यात्मिक उन्नती साधता येते. हे भारतीय संस्कृतीचे एक मौल्यवान योगदान असून, ते जागतिक स्तरावर सन्मानपूर्वक स्वीकारले गेले पाहिजे.
——————————————————————————————
