कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क
स्वराज्य संस्थापक, रयतेचा राजा छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे प्रेरणास्त्रोत स्वराज्यजननी, राजमाता जिजाऊ यांचा आज १७ जून स्मृती दिवस, यानिमित्त त्यांचे कार्य, विचारांचा जागर…
मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेत त्यांचा फार मोठा वाटा होता. जिजाबाई एक अत्यंत दूरदर्शी, कर्तव्यनिष्ठ होत्या. त्यांची कारकीर्द, विचारसरणी आणि कार्य हे प्रेरणादायी होते. शिवाजी महाराजांना घडविण्यात जिजाबाईंचे योगदान अत्यंत महत्त्वाचे आणि मूलभूत स्वरूपाचे आहे. त्यांनी शिवाजी महाराजांच्यावर केलेले संस्कार आणि मार्गदर्शनानेच भविष्यात छत्रपती शिवाजी महाराज एक यशस्वी आणि लोकप्रिय राजा म्हणून घडले. शिवाजी महाराजांच्या विचारांची आणि स्वराज्य स्थापनेच्या ध्येयाची मूळ प्रेरणा ही जिजाबाईच होत्या. त्यांचे पूर्ण नाव जिजाबाई शहाजी भोसले होते. त्यांना राजमाता जिजाबाई असेही म्हणत.
जिजाऊ यांचा जन्म १२ जानेवारी १५९८ रोजी सिंदखेडराजा (जिल्हा बुलढाणा) येथे झाला. त्यांनी शास्त्र, धर्मग्रंथ, राजकारण, संस्कृती आणि इतिहास यांचा अभ्यास लहान वयातच केला होता. त्यांचे वडील लक्ष्मणराव म्हणजेच जाधवराव हे देवगिरीच्या जाधव घराण्यातील प्रमुख सरदार होते. त्यांच्या आईचे नाव महालसा बाई. जिजाबाईंचे बालपण जाधव घराण्यात शिस्तबद्ध, शौर्यवान आणि धार्मिक वातावरणात गेले. त्यांना रामायण, महाभारत, भगवद्गीता आणि इतर धर्मग्रंथांचा उत्तम अभ्यास होता. जिजाबाई यांचे बालपण हे राजघराण्यात, पण त्याचबरोबर शिस्तीच्या व धर्मशीलतेच्या वातावरणात घडले.
जिजाऊ यांचे वडील जाधवराव हे निजामशाहीतील एक प्रभावशाली सरदार होते. त्यामुळे त्यांना लहानपणापासूनच राजकारण, शौर्य, धर्मनिष्ठा, शिस्त आणि आदर्श मूल्ये यांचे संस्कार लाभले. जिजाबाई यांची जडणघडण धर्मनिष्ठ, नीतीनिष्ठ आणि स्वराज्य संकल्पनेने समृद्ध अशा वातावरणात झाली. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना सत्य, न्याय आणि स्वाभिमानाचे महत्त्व शिकवले. त्यांचा विवाह शहाजीराजे भोसले यांच्याशी झाला, ते देखील निजामशाहीचे एक शूर आणि कुशल सेनापती होते. लग्नानंतर काही काळ जिजाबाई पुण्याच्या आसपास आणि नंतर कर्नाटकातही राहिल्या. शहाजी राजे बहुतेक वेळा युद्धात असत, त्यामुळे घर आणि शिवाजी महाराजांचे संगोपन जिजाबाई यांच्यावर होते.
नंतरच्या काळात जिजाबाईंच्या आयुष्यात अनेक संघर्ष आले, पण त्या सर्व संकटांना समर्थपणे तोंड देत त्यांनी शिवाजी महाराजांचे पालनपोषण आणि संस्कार अत्यंत समर्पितपणे केले. जिजाबाई यांचे स्वराज्य निर्मितीत योगदान हे अत्यंत मोलाचे व प्रेरणादायी आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या व्यक्तिमत्त्व घडवणीत आणि त्यांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या विचारांची पेरणी करण्यामध्ये जिजाबाईंनी घेतलेली भूमिका फार महत्त्वाची होती.
जिजाबाईंनी लहानपणापासून शिवाजी महाराजांवर धार्मिक, नैतिक आणि देशभक्तीचे संस्कार केले. रामायण, महाभारत, तसेच संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर यांच्या शिकवणींवर आधारित गोष्टी सांगून त्यांनी शिवरायांच्या मनात अन्यायाविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा दिली. शिवाजी महाराज लहान असताना शाहाजीराजे दक्षिणेकडे होते, त्यावेळी जिजाबाईंनी एकटीने शिवनेरी किल्ल्यावर त्यांच्या शिक्षण, शिस्त आणि नेतृत्व गुणांचा विकास केला. त्यांनी आपल्या मुलाला केवळ एक योद्धा नाही, तर एक न्यायप्रिय आणि धर्मनिष्ठ राजा बनवले. स्वराज्य ही संकल्पना फक्त राजकीय नव्हे तर धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक स्वतंत्रतेची होती. जिजाबाईंनी शिवरायांना ‘हिंदवी स्वराज्य’ या ध्येयासाठी तयार केले. त्यांनी आपल्या मुलामध्ये ‘स्वराज्य हाच आपला धर्म’ असा दृढ विश्वास निर्माण केला.शिवाजी महाराज जेव्हा युद्धात अथवा मोहिमांवर असायचे, तेव्हा जिजाबाई मागे राहून प्रशासन, न्याय आणि जनतेच्या गरजांवर लक्ष देत. त्यांच्या नेतृत्वाने गड-किल्ल्यांवरील एकता टिकून राहिली.
जिजाबाई फक्त शिवाजी महाराजांच्या आई नव्हत्या तर त्या एक कुशल प्रशासक, मार्गदर्शक आणि प्रेरणादायिनी होत्या. शिवाजी महाराज जबाबदाऱ्या पार पाडत असताना त्यांना जिजाबाईंचे मार्गदर्शन सतत लाभत असे. शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापन केल्यानंतर जिजाबाईंनी त्यांचा राज्याभिषेक व्हावा यासाठी आग्रह धरला. त्यामुळेच १६७४ मध्ये रायगडावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा भव्य राज्याभिषेक झाला, जो स्वराज्य स्थापनेचा औपचारिक आणि ऐतिहासिक क्षण ठरला. शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकावेळी त्यांनी अत्यंत समाधान व्यक्त केले, कारण त्यांचे स्वप्न पूर्ण झाले होते. राज्याभिषेकानंतर अवघ्या १२ दिवसांत, १७ जून १६७४ रोजी राजमाता जिजाबाई यांचे रायगड किल्ल्यावर निधन झाले. हा प्रसंग शिवाजी महाराजांसाठी अत्यंत दुःखद होता.
—————————————————————————————–
