कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क
साने गुरुजी अर्थात पांडुरंग सदाशिव साने हे एक थोर समाजसुधारक, लेखक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि स्वातंत्र्यसैनिक होते. त्यांचे सामाजिक कार्य अत्यंत व्यापक होते. ते अतिशय संवेदनशील होते. त्यांनी आपल्या आयुष्याचे बहुसंख्य वर्षे शिक्षणप्रसार आणि मुलांचे मनोविज्ञान समजून घेण्याच्या कार्यात घालवले. शिक्षणक्षेत्रात त्यांचे योगदान अतिशय मोलाचे व प्रेरणादायी ठरले आहे. आज ११ जून साने गुरुजी यांचा स्मृतिदिन यानिमित्त त्यांच्या कार्याविषयी…
शैक्षणिक कार्य : साने गुरुजींनी शिक्षण हे समाज परिवर्तनाचे प्रभावी साधन आहे, असे मानले. त्यांनी कोकणात “अश्रूंची जंत्री” लिहिताना ग्रामीण भागातील शिक्षणाची दयनीय अवस्था मांडली. त्यांनी विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिकता, देशभक्ती आणि सहानुभूती जागवणारे लेखन केले, ज्यामुळे अनेक पिढ्यांवर त्याचा सकारात्मक प्रभाव झाला.
साने गुरुजी यांनी एम.ए. (मराठी आणि इंग्रजी) पर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आणि नाशिक येथील “राष्ट्रीय विद्यालय” या संस्थेमध्ये शिक्षक म्हणून कार्य सुरू केले. हा काळ ब्रिटिश शासनाच्या विरोधात राष्ट्रीय शिक्षण चळवळीचा होता. त्यामुळेच त्यांनी सरकारी शाळांमध्ये न जाता स्वदेशी विचारधारेच्या शाळांमध्ये काम करण्याचे ठरवले. त्यांनी राष्ट्रीय शिक्षणाच्या प्रचारासाठी खूप मेहनत घेतली. त्यांनी विद्यार्थ्यांमध्ये देशभक्ती, नैतिकता आणि मानवतेच्या मूल्यांची शिकवण दिली. त्यांनी शाळांमध्ये स्वावलंबन, शिस्त, प्रेम, सहकार्य आणि त्यागाचे संस्कार दिले.
साने गुरुजी यांनी ग्रामीण भागातील मुलांपर्यंत शिक्षण पोहोचावे यासाठी विशेष प्रयत्न केले. त्यांनी अनेक ठिकाणी शाळा सुरू करण्यासाठी मदत केली आणि त्यात स्वतःही शिक्षक म्हणून कार्य केले. साने गुरुजींचे बालसाहित्य हे त्यांच्या शिक्षणप्रेमाचे उत्तम उदाहरण आहे. त्यांच्या पुस्तकांतून (जसे की श्यामची आई, भारतीय संस्कृती, धडपडणारा माणूस इ.) त्यांनी नैतिक शिक्षण, संस्कार आणि जीवनमूल्ये मुलांपर्यंत पोहोचवली. श्यामची आई हे त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध पुस्तक असून हे पुस्तक अनेक शाळांमध्ये पाठ्यपुस्तक म्हणून वापरले गेले. त्यांनी मुलांच्या भावविश्वाशी जुळणाऱ्या कथा लिहून शिक्षणप्रक्रियेला भावनिक आणि संस्कारीक रंग दिला. साने गुरुजींनी मुलांच्या मानसिकतेचा अभ्यास केला होता. त्यांना विश्वास होता की, शिक्षण हे केवळ पुस्तकी ज्ञान न राहता मुलांच्या मनावर चांगले संस्कार घडवणारे असावे. त्यामुळेच त्यांनी प्रेम, करुणा, देशप्रेम, स्वावलंबन यासारख्या मूल्यांवर आधारित शिक्षण देण्यावर भर दिला. साने गुरुजींनी ‘साधना’ नावाचे मासिक सुरू केले. हे मासिक सामाजिक आणि शैक्षणिक विचारांचे व्यासपीठ ठरले. यातून त्यांनी शिक्षणातील सुधारणा, समाजातील विषमता, वंचित वर्गासाठी शिक्षण हवे या विषयांवर लेखन केले.
नंतरच्या काळात त्यांनी शिक्षणाच्या जोडीने समाजसेवा, अस्पृश्यता निवारण आणि स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रिय सहभाग घेतला. शिक्षण हे सामाजिक परिवर्तनाचे एक साधन आहे, याची त्यांना जाणीव होती, आणि म्हणूनच ते समाजसेवेच्या माध्यमातूनही शिक्षणाचा प्रसार करत राहिले.
साने गुरुजी यांचे शिक्षण क्षेत्रातील कार्य हे केवळ एका शिक्षकापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी शिक्षणात मानवतेचा, प्रेमाचा आणि संस्कारांचा अणि राष्ट्रप्रेमाचा गहिरा विचार रुजवला. त्यांच्या विचारांनी व कृतींनी हजारो विद्यार्थ्यांचे आणि पालकांचे जीवन बदलले. ते आजही महाराष्ट्रातील शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणास्थान आहेत.
आंतरभारती शिक्षण संस्था ही प्रामुख्याने साने गुरुजी यांच्या विचारसरणीवर आधारित आहे. साने गुरुजींनी विविध प्रांतातील भाषा आणि संस्कृती यांच्या एकात्मतेच्या उद्देशाने आंतरभारती चळवळ १९४८–१९५० या काळात पुढे आणली, विशेषतः भाषिक ऐक्य व राष्ट्रीय बंधुत्वासाठी ही संस्था १९४८ ला स्थापन केली. साने गुरुजींच्या विचारांवर आधारित ही चळवळ उपक्रमांच्या स्वरूपात पसरली, कोल्हापूर, इचलकरंजी, कुरुंदवाड, कुर्डूवाडी येथे आंतरभारती विद्यालये स्थापन झाली. आंतरभारती शिक्षण मंडळ हे संस्थेचे आधुनिक स्वरूप आहे.
हरिजन उद्धार : साने गुरुजी यांनी अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी आघाडी घेतली. त्यांनी हरिजनांना देवालय प्रवेश मिळावा म्हणून आंदोलनात भाग घेतला. स्वतः त्यांच्या घरी हरिजनांना जेवायला बोलावले आणि सर्वांशी समानतेने वागले. साने गुरुजींनी आपल्या लेखनातून आणि भाषणांतून समाजात समानता, बंधुता आणि मानवतेचे मूल्य रुजवले. त्यांनी जात-पात, अस्पृश्यता आणि भेदभावाच्या प्रथांचा तीव्र निषेध केला. साने गुरुजी यांनी महात्मा गांधींच्या विचारांचा प्रभाव घेत अस्पृश्यतेविरुद्ध काम केले. त्यांनी समाजातील खालच्या वर्गाच्या मुलांसाठी शाळा सुरु केल्या, जिथे सर्व जातींच्या मुलांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार होता. त्यांनी लिहिलेल्या पुस्तकांमधूनही हरिजनांच्या सन्मानाची भावना जागवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या ‘शामची आई’ या आत्मकथनात्मक पुस्तकातही समतेचा संदेश आहे. त्यांनी हरिजन उद्धाराबाबत आपल्या ‘सदाचार’ नावाच्या मासिकातून जनजागृती केली.
साने गुरुजी स्वतः अत्यंत साधे जीवन जगत आणि प्रत्येक व्यक्तीमध्ये ईश्वर पाहण्याची वृत्ती ठेवत. त्यांनी अस्पृश्य समजल्या जाणाऱ्या लोकांना आपल्या घरी बोलावून त्यांच्यासोबत अन्न घेतले, जे त्या काळी क्रांतिकारी होते. ते ग्रामीण भागात जाऊन दलित समाजासाठी शाळा, वाचनालये आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित करत. त्यांनी शुद्ध, नि:स्वार्थी प्रेम आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून हरिजन समाजात आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान जागवला.
राष्ट्रीय चळवळीतील सहभाग : साने गुरुजींनी महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रभावित होऊन स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतला. चवदार तळे सत्याग्रह, दांडी यात्रा, खादी आंदोलन अशा अनेक उपक्रमांमध्ये त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. अनेक वेळा त्यांनी ब्रिटिश सरकारच्या विरोधात आंदोलनं करून कारावासही भोगला.
बालकासाठी कार्य : त्यांनी बालवाङ्मयात अमूल्य भर घातली. “श्यामची आई” हे आत्मचरित्रपर पुस्तक आजही लाखो विद्यार्थ्यांना प्रेरणा देते. त्यांनी बालकांमध्ये सद्गुण, परोपकार, त्याग आणि सेवाभाव निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला.
साने गुरुजींचे सामाजिक कार्य ही केवळ सेवा नव्हे, तर ती एक अध्यात्मिक साधना होती. त्यांचे जीवन म्हणजे करुणा, कणव आणि समतेचा साक्षात मूर्तिमंत आदर्श होता. त्यांच्या कार्यातून आजही अनेक समाजसेवक प्रेरणा घेतात.
