भारताला आधुनिकता आणि विज्ञाननिष्ठ विकासाची दृष्टी देणारा नेता : पंडित नेहरू

कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम न्यूज

पंडित जवाहरलाल नेहरू हे स्वातंत्र्य चळवळीचे एक प्रमुख स्तंभ होते. त्यांनी केवळ ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध संघर्ष केला नाही, तर स्वातंत्र्यानंतर भारताच्या विकासाचा मार्गही आखून दिला. नेहरू हे भारताचे पहिले पंतप्रधान होते. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील नेहरू एक अत्यंत महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. ते एक विचारवंत, राजकारणी, आणि लेखक होते. नेहरूंचे राजकारण समाजवादी विचारांवर आधारित होते. त्यांनी मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली – जिथे खाजगी आणि सार्वजनिक क्षेत्र एकत्र कार्य करतात. त्यांनी राज्य नियंत्रित योजना आणि सार्वजनिक क्षेत्रावर आधारित अर्थव्यवस्था विकसित केली. मुलांवरील प्रेमामुळे त्यांना “चाचा नेहरू” म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी भारतीय लोकशहीची मजबूत पायाभरणी केली. पंडित नेहरू यांचे निधन २७ मे १९६४ रोजी झाले. यानिमित्त त्यांच्याविषयी…

पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचा भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीत अत्यंत महत्त्वाचा आणि सक्रिय सहभाग होता. ते स्वातंत्र्य संग्रामाचे नेतृत्व करणाऱ्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे प्रमुख नेते होतेच, शिवाय त्यांनी भारतात आधुनिक विचारसरणी आणि समाजसुधारणांचे बीजही पेरले. 

नेहरू १९२९ मध्ये लाहोर अधिवेशनात काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले आणि त्यांनी पूर्ण स्वराज्य (पूर्ण स्वातंत्र्य) ही मागणी अधिकृतरीत्या मांडली. यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीने एक नवा टप्पा गाठला. गांधीजींच्या नेतृत्वाखाली सुरू झालेल्या सविनय कायदेभंग आंदोलनात नेहरूंनी सक्रीय सहभाग घेतला. त्यांना अनेकदा तुरुंगवासही झाला.

 १९४२ च्या भारत छोडो या ऐतिहासिक चळवळीत नेहरूंनी ब्रिटिश राजवटीला खुले आव्हान दिले. या आंदोलनानंतर त्यांना पुन्हा अटक झाली आणि ते ३ वर्षे तुरुंगात होते. नेहरू तरुण आणि आधुनिक विचारसरणीचे होते. त्यामुळे अनेक तरुण त्यांच्या विचारांनी प्रभावित होऊन स्वातंत्र्य चळवळीत सामील झाले. नेहरूंनी समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, औद्योगिकीकरण आणि विज्ञानाधिष्ठित विकास या विचारांना चालना दिली. त्यांचे विचार फक्त स्वातंत्र्य मिळवण्यापुरतेच मर्यादित नव्हते, तर स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या घडणीतही महत्त्वाचे ठरले.

नेहरू यांना विज्ञान, तंत्रज्ञान, आणि औद्योगीकरणात भारताचा विकास घडवायचा होता. त्यांनी “Scientific Temper” चा पुरस्कार केला. ते कट्टर धर्मनिरपेक्ष होते. त्यांच्या मते, भारतात विविध धर्म आणि जातींचे लोक एकत्र राहू शकतात.

पंडित जवाहरलाल नेहरू भारताचे पहिले पंतप्रधान म्हणून १९४७ ते १९६४ पर्यंत कार्यरत होते.  स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी सुमारे १७ वर्षे देशाचे नेतृत्व केले. नेहरू यांनी १९५० मध्ये योजना आयोग स्थापन केला, ज्याने पंचवार्षिक योजना आखल्या. त्यांनी IITs, AIIMS, BARC यांसारख्या अनेक संस्था स्थापून आधुनिक भारताचा पाया घातला.

नेहरू यांनी जशी देशाची काळजी वाहिली तशीच जगाचीही चिंता वाहिली. पंचशील ही पंडित नेहरू यांनी जगाला दिलेली अमुल्य देणगी होय. नेहरूंची पंचशील तत्त्वे ही भारत आणि चीन यांच्यात १९५४ मध्ये स्वाक्षरी झालेल्या कराराचा एक भाग होती. ही तत्त्वे आंतरराष्ट्रीय संबंधांमध्ये शांतता, सहकार्य आणि परस्पर सन्मान यावर आधारित आहेत. ही तत्त्वे पुढे जगभरातील शांततामय सहअस्तित्वासाठी एक आदर्श म्हणून मानली गेली.

नेहरूंची पंचशील तत्त्वे खालीलप्रमाणे

एकमेकांच्या सार्वभौमत्व आणि प्रादेशिक अखंडतेचा आदर करणे
एकमेकांमध्ये आक्रमण न करणे
एकमेकांच्या अंतर्गत बाबींमध्ये हस्तक्षेप न करणे
समानता आणि परस्पर लाभ
शांततेत सहअस्तित्व

ही तत्त्वे पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि चीनचे पंतप्रधान चोउ एन लाई यांच्यात १९५४ मध्ये स्वाक्षरित करारामधून पुढे आली. या तत्त्वांचा उद्देश होता की शेजारी देशांनी परस्पर आदर, शांतता आणि सहकार्य यावर आधारित संबंध ठेवावेत.

जन्म: १४ नोव्हेंबर १८८९ – इलाहाबाद (सध्याचे प्रयागराज), उत्तर प्रदेश
मृत्यू: २७ मे १९६४ – नवी दिल्ली
वडील: मोतीलाल नेहरू (प्रख्यात वकील व काँग्रेसचे नेते)
आई: स्वरूप राणी नेहरू
पत्नी: कमला नेहरू
मुलगी: इंदिरा गांधी (भारताची पहिली महिला पंतप्रधान)

शिक्षण

• प्रारंभिक शिक्षण घरीच खास शिक्षकांकडून झाले.

• वयाच्या १५व्या वर्षी इंग्लंडला गेले.

• हॅरो स्कूल व ईटन कॉलेज मध्ये शिक्षण घेतले.

• केंब्रिज विद्यापीठात ‘नॅचरल सायन्स’मध्ये पदवी घेतली.

• त्यानंतर इनर टेम्पल, लंडन येथून वकिलीचे शिक्षण घेतले.

स्वातंत्र्य चळवळीत सहभाग

• नेहरूंनी महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रेरित होऊन भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतला.

• अनेकदा ब्रिटिशांनी त्यांना तुरुंगात टाकले. त्यांनी एकूण ९ वेळा तुरुंगवास भोगला.

• १९२९ मध्ये लाहोर अधिवेशनात काँग्रेसच्या अध्यक्षपदावर निवड झाली आणि तेथे पूर्ण स्वराज्याची मागणी करण्यात आली.

• त्यांनी भारत छोडो आंदोलनात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

 कार्य आणि धोरणे

औद्योगिकीकरण व विज्ञान:

• • देशात उद्योगधंदे, जलविद्युत प्रकल्प, इस्रो, BARC यांसारख्या संस्थांची स्थापना.

  • “धोरणात्मक योजनांची सुरुवात” – पाच वर्षीय योजना.

    शिक्षण विषयक कार्य 

    • IIT, IIM, AIIMS यासारख्या शिक्षणसंस्था स्थापन.

    • मुलांवर विशेष प्रेम – म्हणूनच १४ नोव्हेंबर रोजी बालदिन म्हणून साजरा केला जातो.

      जागतिक संबंध

      • अलिप्त राष्ट्र चळवळीचे (NAM) नेते.

      • शांतता, सहअस्तित्व व सहकार्याच्या तत्वांवर विश्वास.

लेखन कार्य

नेहरू हे प्रतिभावंत लेखक होते. त्यांनी इंग्रजीत अनेक पुस्तके लिहिली:

• • “The Discovery of India”

  • “Glimpses of World History”

  • “Letters from a Father to His Daughter” (इंदिरा गांधीसाठी लिहिलेली पत्रे)

“Discovery of India” (भारत एक शोध): जेलमध्ये लिहिलेल्या या पुस्तकातून भारताच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचे दर्शन होते.

“Letters from a Father to His Daughter”: त्यांच्या कन्या इंदिरा गांधी यांना लिहिलेली पत्रे आज शैक्षणिक दृष्टिकोनातून खूप महत्त्वाची मानली जातात.

वारसा आणि प्रभाव

• चाचा नेहरू: मुलांवरील प्रेमामुळे त्यांना “चाचा नेहरू” म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या जन्मदिवशी (१४ नोव्हेंबर) भारतात बालदिन साजरा केला जातो.

• लोकशाहीचा पाया: त्यांनी भारतीय लोकशाहीची मजबूत पायाभरणी केली.

• पंडित नेहरू यांचे निधन २७ मे १९६४ रोजी झाले. त्यांच्या निधनाने संपूर्ण भारत शोकसागरात बुडाला.

• पंडित नेहरू यांचे राजकारण आधुनिक भारताच्या मूलभूत संकल्पनांची मांडणी करणारे होते. लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता, समाजवाद आणि विज्ञान याचे ते पुरस्कर्ते होते. त्यांचे कार्य आजही भारताच्या सामाजिक, राजकीय, आणि आर्थिक रचनेत खोलवर दिसून येते.