समाजातील असमानतेविरुद्ध कायमचा संघर्ष : संत बसवेश्वर यांचे सामाजिक कार्य

कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क

संत बसवेश्वर हे फक्त एक भक्त नव्हते, तर ते एक समाजसुधारक, तत्त्वज्ञानी आणि द्रष्टेही होते. त्यांचा सामाजिक कार्यातील महत्त्वाचे योगदान अनेक बाबींमध्ये दिसून येते. संत बसवेश्वर यांनी समाजाच्या असमानतेविरुद्ध आवाज उठवला आणि जीवनातील तत्त्वज्ञानाशी संबंधित त्यांच्या शिकवणींचा उपयोग समाजातील वाईट रिती-रिवाज आणि असमानतेला तिलांजली देण्यासाठी केला.

समाजकार्य :

• जातीव्यवस्था आणि ब्राह्मणवाद विरोध :

संत बसवेश्वर यांनी जातीव्यवस्थेवर कठोर टीका केली. त्या काळातील ब्राह्मणप्रधान समाज व्यवस्था, जेथे विशिष्ट जातीला उच्च मानले जात होते आणि इतरांना तुच्छ मानले जात होते, त्यावर त्यांनी प्रचंड टीका केली. त्यांचे मत होते की, “जात व धर्म हे मानवी समानतेच्या विरुद्ध आहेत.” ते मानत होते की प्रत्येक माणसाला समान अधिकार मिळावा आणि त्याच्या कार्यावरूनच त्याला आदर मिळावा.

• धार्मिक आणि सामाजिक समानता :

बसवेश्वर यांच्या शिकवणींमध्ये “समानता” हा मुख्य विचार होता. त्यांच्या वचनांमध्ये त्यांनी अनेक वेळा युक्ती दिली की ईश्वर सर्वांना समान आहे, आणि त्यामुळे समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला समान दर्जा, अधिकार आणि सन्मान मिळावा. त्यांचे मुख्य विचार होते की, “जन्म, जात किंवा धर्मावरून तुमचा मूल्यांकन न करता, प्रत्येक व्यक्तीला समान अधिकार दिले पाहिजेत.”

• पारंपारिक धार्मिक रीतिरिवाजांच्या विरोधात :

बसवेश्वर यांनी मंदिरातील पूजा, यज्ञ-हवन आणि इतर पारंपारिक धार्मिक क्रियाकलापांविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी याला केवळ कर्मकांड मानले आणि त्यापेक्षा आंतरिक शुद्धता आणि ईश्वराची अनुभूती महत्त्वाची आहे, असे सांगितले. ते असे मानत होते की खऱ्या भक्तीचा मार्ग व्यक्तीच्या अंतर्मुखतेतून जातो.

• भिक्षाटन आणि सामूहिक संपत्तीचे महत्त्व :

संत बसवेश्वर यांनी भिक्षाटनाला महत्त्व दिले, परंतु ते खूप वेगळ्या दृष्टिकोनातून. त्यांनी भिक्षाटनाला एक प्रकारच्या योग किंवा तत्त्वज्ञानाचे अंग मानले. त्यांचे विचार असे होते की, प्रत्येक व्यक्तीला शुद्ध ह्रदयाने आणि समर्पणाने जगायला हवे. तसेच, त्यांनी समाजात समानतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी समवर्गीय आणि समुपदेशक कार्य केले.

• स्त्रीसमानता :

संत बसवेश्वर यांची सामाजिक शिकवण फक्त पुरुषांसाठीच नाही तर स्त्रियांनाही समर्पित होती. त्यांनी स्त्रीला त्यांच्या अधिकारांमध्ये समान मान दिला आणि त्याला समाजात खूप महत्त्व दिले. त्यांचे वचन “स्त्री, पुरुष समान आहेत” हे त्या काळासाठी एक नवीन विचार होते. यामुळे ते स्त्री हक्काच्या प्रश्नावर अत्यंत जागरूक होते.

• धार्मिक एकतेचा संदेश :

बसवेश्वर यांनी हिंदू धर्माच्या सीमारेषा ओलांडून एकता, प्रेम आणि समानतेचा संदेश दिला. त्यांच्या शिकवणींमध्ये एक सार्वभौम आणि सार्वकालिक ईश्वराची उपासना करण्याचे तत्त्व होते, जे केवळ एक विशिष्ट पंथ किंवा धर्मावर आधारित नव्हते. “शिव” हा शब्द त्यांनी एक सर्वव्यापी ईश्वराच्या प्रतीक म्हणून वापरला, जो सर्व मानवतेचा आधार आहे.

• मुलींचे शिक्षण आणि सुधारणा :

संत बसवेश्वर यांच्या काळात मुलींचे शिक्षण आणि त्यांचा सहभाग समाजात कमी होता. संत बसवेश्वर यांनी स्त्रीला शिकवले पाहिजे, असे मानले आणि त्यांचे वचन हे समाजात स्त्रीला महत्त्व देणारे होते. ते मानत होते की, “स्त्रीच्या शिक्षणाच्या अभावामुळे समाजात असंतुलन निर्माण होते.”

• पारंपारिक काव्य आणि वचनांची रचना :

संत बसवेश्वर यांचा एक महत्त्वाचा योगदान “वचन” या काव्यप्रकारात होतं. त्यांनी वचनांच्या माध्यमातून समाजातील विविध समस्यांवर विचार मांडले. या वचनांनी समाजातील लोकांना धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि सामाजिक प्रश्नांवर विचार करण्यास प्रवृत्त केले. त्यांचा “वचन” समाजाच्या विविध गटांमध्ये समानता आणि ऐक्य निर्माण करणारा एक शक्तिशाली साधन बनला.

• संप्रदायाची स्थापना :

संत बसवेश्वर यांनी “वीरशैव” संप्रदाय स्थापन केला, जो आजही कर्नाटकमध्ये लोकप्रिय आहे. या संप्रदायाचा मुख्य उद्देश्य म्हणजे एकात्मतेची शिकवण देणे आणि समाजातील असमानतेवर लढा देणे. वीरशैव संप्रदायात ईश्वराची उपासना एकटे केलेली आहे, आणि ते स्वतःला “शिवभक्त” मानतात. या संप्रदायामध्ये तत्त्वज्ञान आणि भक्ति दोन्हींचे मिश्रण आहे.

संत बसवेश्वर हे 12 व्या शतकातील महान कवी, तत्त्वज्ञानी आणि समाजसुधारक होते. ते विज्ञान आणि तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रात प्रगतीशील विचारसरणीचे प्रवर्तक होते. त्यांची शिकवण “शिवयोग” आणि “विष्णुमहिमा” यावर आधारित होती. संत बसवेश्वर यांचा जन्म कर्नाटकमधील बघवती (वर्तमान में विजयनगर जिल्हा) येथे झाला होता.

प्रमुख शिकवण :

1. ईश्वराची उपासना: संत बसवेश्वर यांची शिकवण मुख्यत: “शिव” आणि “ईश्वर” यांच्यावर आधारित होती. त्यांचा विश्वास होता की प्रत्येक व्यक्तीमध्ये ईश्वराचा वास असतो, आणि त्याला जाणून घेणे हेच जीवनाचे मुख्य उद्दीष्ट आहे.
2. दर्शन आणि तत्त्वज्ञान: त्यांनी “शिवयोग” म्हणजेच प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या आंतरिक स्वरूपाचा अनुभव घेण्याची शिकवण दिली. त्यांचा मुख्य संदेश होता की “ईश्वर एक आहे आणि तो सर्व प्राण्यांमध्ये वास करत आहे.”
3. समाजसुधारणा: त्यांनी ब्राह्मणवाद, जातीव्यवस्था आणि अन्य सामाजिक पद्धतींवर कठोर टीका केली. ते मानवी समानतेवर विश्वास ठेवत होते आणि प्रत्येक व्यक्तीला समान अधिकार मिळावेत, यासाठी त्यांनी आवाज उठवला.
4. वचन: संत बसवेश्वर यांचे वचन (वचनांचे संग्रह) खूप प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या वचनांमध्ये जीवनाच्या गूढतांवर विचार केले आहेत. “जो जी तो जीव, त्याला देवाचा वास असतो,” असे ते सांगायचे.
5. “शिवाजी हाक”: संत बसवेश्वर हे ‘शिवाजी हाक’ या भक्ति मार्गाचे प्रणेते होते, ज्याचा अर्थ होता, “शिवाची स्तुती करा, त्याची प्रार्थना करा”. त्यांनी “शिव ही एकच देवता आहे” हे सांगून धार्मिकता आणि भक्ति यांना एकत्रित केले.

बसवेश्वर आणि वीरशैव संप्रदाय:

संत बसवेश्वर हे वीरशैव संप्रदायाचे मुख्य आधारस्तंभ मानले जातात. या संप्रदायाचा एक मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे ‘ईश्वराची उपासना’ आणि ‘धर्मनिष्ठ जीवन’. त्यांना “बसवन्ना” किंवा “आणवागे” असेही संबोधले जाते. त्यांचा प्रभाव कर्नाटकमध्ये खूप मोठा होता, आणि त्यांचे विचार त्या काळातील समाजावर गहिरा परिणाम करून गेले.

इतर महत्त्वाचे योगदान :

• वचनांची रचना: बसवेश्वर यांनी ‘वचन’ या काव्यकलेचा वापर करून समाजप्रबोधन केले. त्यांच्या वचनांमध्ये जीवनाच्या वेगवेगळ्या पैलूंचा आणि आध्यात्मिक सत्यांचा समावेश होता.
• कायमचा संघर्ष: त्यांनी धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि समाजातील असमानतेविरुद्ध कायमचा संघर्ष केला.

संत बसवेश्वर यांच्या विचारांची शिकवण आजही अनेक लोकांच्या जीवनात एक मार्गदर्शक म्हणून कार्यरत आहे.

————————————————————————————————