प्रसारमाध्यम प्रतिनिधी : 

वाईन मानव इतिहासाचा हजारो वर्षांचा भाग आहे.तिची सुरुवात प्रामुख्याने काकेशस, मध्य-पूर्व आणि भूमध्य प्रदेशात झाली.धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक आणि सामाजिक जीवनात वाईन महत्त्वाची भूमिका बजावत आली आहे.

वाईन म्हणजे आंबवलेल्या द्राक्षाच्या रसापासून बनवलेले एक मद्य आहे, जे जगभरात लोकप्रिय आहे आणि वेगवेगळ्या प्रकारांमध्ये (रेड, व्हाईट, ऑरेंज) उपलब्ध आहे; यात अँटिऑक्सिडंट्स असल्याने मर्यादित प्रमाणात रेड वाईन हृदयासाठी फायदेशीर मानली जाते, पण अतिसेवनाने आरोग्य समस्या वाढू शकतात, त्यामुळे ती योग्य पद्धतीने आणि प्रमाणात पिणे महत्त्वाचे आहे. वाईन हे आंबवलेल्या द्राक्षांपासून बनणारे अल्कोहोलिक पेय आहे.यीस्ट द्राक्षातील साखर इथेनॉल आणि कार्बन डायऑक्साइडमध्ये रूपांतरित करते.द्राक्षांची जात, यीस्टचे प्रकार, हवामान, माती, आणि उत्पादन प्रक्रिया यामुळे वाईनची शैली बदलते.

वाईनचा इतिहास  सर्वात जुने पुरावे :

जॉर्जिया (6000–5800 BCE) – सर्वात जुने द्राक्ष वाईनचे पुरावे.

इराण (5000 BCE) आणि सिसिली (4000 BCE) – प्राचीन वाईन अवशेष.

आर्मेनिया (4100 BCE) – जगातील सर्वात जुनी ओळखलेली वाईनरी Areni-1. इतर प्राचीन पेये

चीनमध्ये (7000 BCE) तांदूळ + द्राक्षे + इतर फळांचे आंबवलेले मिश्रण आढळते, जरी ही द्राक्ष वाईन नव्हती.

वाईन संस्कृतीचा प्रसार :

पश्चिमेकडे वाईन संस्कृती पसरवण्यात फिनीशियन लोकांचा मोठा वाटा.इजिप्तमध्ये, ग्रीस–रोममध्ये वाईन धार्मिक, सामाजिक आणि औषधी वापरासाठी लोकप्रिय होती.पर्सेपोलिसच्या अवशेषांत आर्मेनियन लोक राजाला वाईन अर्पण करत असल्याचे कोरीव चित्र.

साहित्य व पुरावे: होमर, अल्कमन यांसारख्या प्राचीन साहित्यामध्ये वाईनचे उल्लेख.राजा तुतनखामुनच्या थडग्यात                      36 अँफोरा पैकी 6 वाईनचे.

भारत : चाणक्य यांच्या अर्थशास्त्र मध्ये ‘मधु’ नावाच्या द्राक्षवाईनचा उल्लेख (4था शतक ईसपू).

रोमनांनी सैनिक छावण्याजवळ द्राक्षमळे लावले—आजची प्रसिद्ध वाईन क्षेत्रे.

सल्फर मेणबत्त्यांनी वाईन खराब होण्यापासून रोखण्याची पद्धत शोधली.

मध्ययुगीन युरोपमध्ये चर्चमुळे वाईन संस्कृती वाढली; भिक्षू वाईन तयार करत व गुहांमध्ये वृद्ध करीत.

फ्रेंच, इटालियन, स्पॅनिश परंपरेतून आधुनिक व्हिटिकल्चरचा विकास.फ्रान्सिस्कन भिक्षूंनी 1628 मध्ये मिशन द्राक्षे अमेरिकेत आणली—यातून न्यू मेक्सिको व कॅलिफोर्निया वाइन उद्योग सुरू झाला.स्पॅनिश परंपरेमुळे हे दोन प्रदेश आज अमेरिकेतील मोठे वाइन उत्पादक आहेत.

• द्राक्षांचा रस आंबवून (किण्वन) वाईन तयार होते. या प्रक्रियेत द्राक्षातील साखर अल्कोहोलमध्ये रूपांतरित होते, ज्यामुळे वाईन तयार होते.

• रेड, व्हाईट, रोझ वाईन व्यतिरिक्त मीड, पीच, ब्लूबेरी, चेरी वाईनही वापरात आहेत.

• भारतात आता जांभूळ, नारळ, आंबा यांचीही वाईन तयार होत आहे.

• रेड वाईन (Red Wine): गडद रंगाच्या द्राक्षांपासून बनते, यात अँटिऑक्सिडंट्स (resveratrol) जास्त असतात.रेड वाईनच्या सर्वात लोकप्रिय प्रकारांमध्ये कॅबरनेट सॉव्हिग्नॉन, मेरलोट, शिराझ, पिनोट नॉयर, मालबेक, झिनफँडेल, ग्रेनेश आणि संगिओवेस यांचा समावेश आहे. 

• व्हाईट वाईन (White Wine): हिरव्या द्राक्षांपासून किंवा सालीशिवाय बनवतात.

• ऑरेंज वाईन (Orange Wine): पांढऱ्या द्राक्षांच्या सालीसोबत आंबवून तयार करतात, यातही अँटिऑक्सिडंट्स असतात. 

वाईन बद्दल तुम्हाला माहित असाव्यातच अश्या ७ गोष्टी 

१. ड्राय वाईन (Dry Wine)

• अशी वाईन ज्यामध्ये उरलेली साखर (residual sugar) खूप कमी असते.

• त्यामुळे या वाईनची चव गोड नसते, जास्त करून कडक किंवा तटस्थ लागते.

२. स्वीट वाईन (Sweet Wine)

• ज्यात साखरेचे प्रमाण जास्त असते.

• या वाईनला डेजर्ट वाईन किंवा पुडिंग वाईन असेही म्हणतात.

• चव गोडसर आणि समृद्ध असते.

३. अॅसिडिक वाईन (Acidic Wine)

• द्राक्षांमधील नैसर्गिक आम्ल (acid) आणि फर्मेंटेशनदरम्यान तयार होणाऱ्या अॅसिडमुळे चवीत तिखट–ताजेपणा जाणवतो.

• लिंबूसारखी किंवा थोडी व्हिनेगरसारखी धार असू शकते.

• ही अॅसिडिटी वाईनला संतुलन देते.

४. टॅनिन्स (Tannins)

• द्राक्षांच्या साली, बिया आणि डांठांमध्ये असणारे फिनोलिक कंपाऊंड.

• त्यामुळे वाईनला कडवट किंवा कोरडी (drying) भावना येते—चहासारखी.

• हे नैसर्गिक प्रिझर्वेटिव्ह म्हणूनही काम करतात, त्यामुळे वाईन जास्त काळ टिकते.

५. बुके (Bouquet)

• वाईनचा सुगंध, विशेषत: वय वाढल्यावर तयार होणारे जटिल सुगंध.

• यात फळे, मसाले, लाकूड, फूल, माती अशी अनेक प्रकारची अरोमा असू शकतात.

• वाईनची गुणवत्ता ओळखण्यासाठी हे महत्त्वाचे.

६. कॉर्क्ड वाईन (Corked Wine)

• जेव्हा वाईनमध्ये TCA (trichloroanisole) नावाचे रसायन मिसळल्यामुळे वाईन बिघडते.

• वास बुरशीयुक्त/ओलसर कागदासारखा येतो.

• अशी वाईन खराब मानली जाते.

७. फिनिश (Finish / Aftertaste)

• वाईन प्यायल्यानंतर तोंडात राहणारी चव.

• जास्त काळ टिकणारा आणि सुखद फिनिश म्हणजे सहसा वाईनची गुणवत्ता चांगली असते.

 वाईनमधील मुख्य घटक

⇒ इथेनॉल (Alcohol)
⇒ पॉलीफेनॉल्स: Resveratrol, Procyanidin
⇒ अँटिऑक्सिडंट्स
⇒ कॅलरीज ~120 प्रति 150 ml

पोषणमूल्य

• ५ औंस (सुमारे 150 ml) सर्व्हिंगमध्ये ~120 कॅलरी.

• रेड/व्हाईट/रोझ वाईनमध्ये साखर कमी (५ औंसमध्ये <1.5 g).

• जीवनसत्त्वे किंवा खनिजांचे प्रमाण नगण्य.

वाईनचे संभाव्य आरोग्यदायी फायदे (माफक सेवनात)

१. हृदयविकारांवर लाभ

•    हृदयाचे आरोग्य सुधारते  LDL oxidation कमी HDL वाढते रक्तवाहिन्या लवचिक करण्यास मदत
•    रक्तदाबावर सकारात्मक परिणाम पॉलीफेनॉल्सने वेसोडायलेशन होते.                                                       
•    रेड वाईनमधील रेझवेराट्रोल आणि प्रोसायनिडिन हे घटक रक्तवाहिन्यांचे आरोग्य सुधारू शकतात.           
•    रक्तदाब कमी होण्यास मदत.                                                                                     
•    हृदयविकाराचा झटका किंवा ब्लॉकेजचा धोका कमी.

मधुमेह (टाइप 2) वर परिणाम

• रेझवेराट्रोल  (Resveratrol)इंसुलिन संवेदनशीलता (insulin sensitivity) सुधारण्यास मदत करतो.

• मज्जातंतूंचे नुकसान (न्यूरोपॅथी) टाळण्यास मदत.

• काही अभ्यासांत जादा वजनाच्या महिलांमध्ये मधुमेहाचा धोका कमी

• Gut microbiome वर सकारात्मक परिणाम
• काही कर्करोगांपासून संरक्षण (मर्यादित पुरावे)
  DNA damage कमी करण्यास मदत
• रक्तदाबावर सकारात्मक परिणाम
  पॉलीफेनॉल्सने वेसोडायलेशन होते

३. पचन व आतडे

• आतड्यांचे आरोग्य सुधारते

• आतड्यांतील सूक्ष्मजीवसंख्येचा समतोल सुधारतो.

४. कर्करोगाविरुद्ध संभाव्य भूमिका

• मर्यादित प्रमाणात रेझवेराट्रोल काही प्रकारच्या कर्करोगांविरुद्ध संरक्षण देऊ शकतो (अभ्यास अजून अपुरे).

सेवनाचे शिफारसीय प्रमाण (CDC अनुसार)

• महिला – १ ग्लास (५ औंस) प्रति दिवस (150 ml, 12% alcohol)

• पुरुष – २ ग्लास (५ औंस) प्रति दिवस  

 (मर्यादा ओलांडल्यास फायदे नष्ट, धोके अधिक)

वाईन पिण्याची एक शास्त्रीय (Scientific) आणि सुसंस्कृत पद्धत आहे जी जगभरात “Wine Tasting Science” म्हणून ओळखली जाते. या प्रक्रियेमध्ये आपल्या घ्राणेंद्रिय, रसना, दृष्टी आणि स्पर्शजाणिवेचा (mouthfeel) वापर केला जातो. खाली वाईन कशी प्यावी, तिची चव कशी ओळखावी, याची शास्त्रीय माहिती दिली आहे:

वाइन कशी प्यावी?

काय निरीक्षण करायचे :-  वाइनचा रंग, पारदर्शकता, चिकटपणा (viscosity) यावरून तिचा प्रकार, वय, अल्कोहोल पातळी आणि द्राक्षांची गुणवत्ता कळते

कसे करायचे :- ग्लासमध्ये  वाईन  घेऊन  ग्लास पांढऱ्या प्रकाशाकडे किंवा पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर झुकवा: रंगाचे ह्यू (हलका/गडद),स्वच्छता (clean/cloudy),लेग्स/टिअर्स (ग्लासावर पडणाऱ्या धार जास्त असतील तर अल्कोहोल किंवा साखर जास्त).

काय निरीक्षण करायचे :-  मानवी चव (taste) केवळ 20% असते, पण 80% अनुभूती सुगंधावर आधारित असते. म्हणूनच वाइनचा सुगंध चाखण्यापूर्वी घेणे आवश्यक आहे.

कसे करायचे :-  वाईन चा ग्लास हलके फिरवा — याने अरोमा कंपाउंड्स हवेत मिसळतात.ग्लास नाकाजवळ नेऊन खोल श्वास घ्या,फळांचे सुगंध (फ्लोरल, फ्रुटी),मसाले (स्पाइसी), लाकूड/माती सुगंध (ओकी, अर्थी), जुनी वाइन असेल तर bouquet म्हणजे वयामुळे निर्माण झालेले जटिल सुगंध.

पहिला घोट   जीभेवर ठेवा (Taste Structure) वाइन जिभेला स्पर्श होताच शरीरात ४ प्रमुख संवेदना नोंदवल्या जातात: अॅसिडिटी (tartness – जीभेच्या बाजूला जाणवते) टॅनिन्स (kashy/कडवट, drying feeling – विशेषतः रेड वाइनमध्ये) स्वीटनेस (जिभेच्या टोकावर),अल्कोहोलचा उष्ण स्पर्श (थोडी उब देतो) घोट तोंडात ३–५ सेकंद फिरवा (ही वैज्ञानिक पद्धत “chewing the wine” म्हणतात).याने चवेशी संबंधित सर्व नसा सक्रिय होतात. हवा थोडी आत घ्या — याला Aeration म्हणतात; याने अरोमा जास्त खुलतात.

फ्लेवर ओळखणे (Flavor Perception) 
‘फ्लेवर’ = चव (taste) + सुगंध (smell) + तोंडातील स्पर्श (mouthfeel)                                  ओळखण्याचा प्रयत्न करा: फळे (apple, berries, citrus),मसाले,लाकूड (oak, vanilla),माती, चॉकलेट, टोबॅको, हनी इ. ही सर्व द्राक्षांच्या रासायनिक घटकांवर, किण्वन, ओक बॅरल एजिंगवर अवलंबून असतात

फिनिश किंवा आफ्टरटेस्ट (Finish)
वाइन पिऊन झाल्यावर तोंडात चव किती काळ टिकते याला फिनिश म्हणतात.                                  कमी काळ टिकली → साधी वाइन जास्त काळ टिकली (१०–१५ सेकंद) → उच्च दर्जाची वाइन.

योग्य ग्लास, तापमान व सर्व्हिंग
 🍷 ग्लास सायन्स :-       ग्लासची रुंद वाकलेली रिम सुगंध वर आणते.                                                                                    अरुंद रिम सुगंध केंद्रित करते. यामुळे वाइनचा अनुभवच बदलतो.                           

  🌡️ तापमान चवीवर मोठा प्रभाव टाकते:-                                                                                                                                                                                                                                                           रेड वाइन : १५–१८°C                                                                                                                        व्हाईट वाइन : ७–१२°C                                                                                                                      स्पार्कलिंग : ५–७°C                                                                                                                          डेजर्ट वाइन : ८–१०°C                                                                                                                                                                         

 🧪 तापमान इतके महत्कावाचे का ?   थंड तापमान आम्लता वाढवते;
                                                        उबदार तापमान अल्कोहोलची धार वाढवते.

• अन्नासोबत पेअरिंग (Food Pairing)
  चवींची  रासायनिक जुळवणी
• अॅसिडिक वाइन + फॅटी फूड → संतुलन (उदा. सॅल्मन + व्हाईट वाइन)
• टॅनिनिक रेड वाइन + प्रोटीनयुक्त पदार्थ → टॅनिन मऊ होतात
• स्वीट वाइन + मसालेदार पदार्थ → तिखटपणा कमी होतो

वाईन पिणे म्हणजे फक्त पेय पिणे नाही
ते दृष्टी, घ्राण, चव, तोंडातील स्पर्श, आणि स्मरणशक्ती यांचा एकत्रित अनुभव आहे.

वाईनचे दुष्परिणाम (अतिसेवनात किंवा दीर्घकाळ)

१. व्यसनाधीनता (Alcohol use disorder)

• अल्कोहोलयुक्त असल्याने व्यसनाचा धोका सर्वाधिक.

२. वजन वाढ (High calorie load)

• कॅलरी जास्त, पोषण कमी → वजन लवकर वाढू शकते.

३. वय वाढल्यावर वाढणारे विकार

• पचन बिघडणे

• यकृताचे आजार  (Fatty liver → Cirrhosis)

• मधुमेह बिघडणे व रेटिनोपॅथी (अंधत्वाचा धोका)

• हृदयरोग, कर्करोग, अकाली मृत्यूचे प्रमाण वाढू शकते

• Breast, liver, throat cancers → धोका वाढतो
•  Hypoglycemia – साखर अचानक कमी होणे
•  हृदयरोग होण्याचा उलट धोका (अतिसेवनात)

४. रक्तातील साखर कमी होणे

• अल्कोहोल इन्सुलिन वाढवतो → हायपोग्लायसेमिया (धोकादायक).

• वाईन “आरोग्यदायी पेय” नाही— ती अत्यंत मर्यादित प्रमाणात घेतली तर काही लाभ संभवतात इतकंच.

• व्यसन, वजनवाढ आणि दीर्घकालीन गंभीर आरोग्यधोके यांचा विचार करणे आवश्यक.

• मद्याच्या बाबतीत मर्यादा म्हणजेच सुरक्षा. एकदा हद्द ओलांडली की परतीचा मार्ग अवघड.