नवरात्रोत्सवात मान झेंडूलाच!

कोल्हापूर : प्रसारमाध्यम डेस्क

नवरात्रोत्सवात जास्त मान असतो झेंडू फुलांना. झेंडूची फुले वर्षभर फुलत असतात, बाजारात येत असतात. मात्र नवरात्रोत्सवात या फुलांचा देव-देवतांच्या सजावटीसाठी जास्त वापर केला जातो. हार, तोरणे, गुच्छ तसेच मूर्तीना वाहण्यासाठी विशेष करून झेंडूच्या फुलांचा वापर केला जातो. झेंडूची फुले नारंगी व पिवळ्या रंगाची असतात. ही फुले तेजाची प्रतीकच आहेत. 

झेंडू हे एक बहुगुणी फुलझाड असून त्याची पिवळी व नारंगी रंगाची फुले आकर्षक असतात. या फुलांना भारतीय  संस्कृतीत विशेष मान आहे. ही फुले भारतीय संस्कृतीत पूजा, सण आणि शुभकार्यासाठी वापरली जातात. विशेषतः झेंडूच्या फुलांना नवरात्रोत्सवात जास्त मान असतो. यातही आयुध पूजन, खंडेनवमीच्या पूजेवेळी झेंडूच्या फुलाना विशेष मान असतो. 

झेंडूच्या फुलांचा उपयोग औषधांमध्ये व नैसर्गिक रंग म्हणून केला जातो, कारण त्यात डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे असलेले ल्युटिन आणि प्रतिजैविक घटक असतात. झेंडूची लागवड भारतात मोठ्या प्रमाणावर केली जाते आणि ते फुलपाखरे व मधमाश्यांसारख्या फायदेशीर कीटकांना आकर्षित करते. 

झेंडूची वैशिष्ट्ये

• वनस्पतीशास्त्र:झेंडू हे एस्टर कुटुंबातील ‘टॅगेट्स’ या वंशातील एक वार्षिक फुलझाड आहे. 

• फुलांची रचना:एका फुलासारखे दिसणारे हे फुलोरे चेंडूसारखे गोल असतात आणि त्याचा व्यास साधारण ३-४ सेमी असतो. 

• रंग:ही फुले प्रामुख्याने भडक पिवळ्या, नारंगी किंवा क्वचित पांढऱ्या रंगाची असतात. 

• कीटकांना प्रतिबंध:झेंडूच्या फुलांच्या प्रजातींमध्ये नैसर्गिकरित्या कीटकनाशक आणि रोगप्रतिकारक गुणधर्म असतात, ज्यामुळे त्यांना फारसे रोग किंवा कीटक लागत नाहीत. 

औषधी उपयोग

• डोळ्यांचे आरोग्य: झेंडूच्या फुलांमध्ये ल्युटिन हे कॅरोटिनयुक्त रंगद्रव्य असते, जे डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे. 

• प्रतिजैविक गुणधर्म: या फुलांमध्ये बॅक्टेरिया आणि विषाणूविरोधी घटक असतात, जे आरोग्यासाठी फायदेशीर आहेत. 

• इतर फायदे: झेंडूची पाने मुळव्याध, मूत्रपिंडाची दुखणी आणि स्नायूंच्या दुखण्यांवर गुणकारी असतात, तर फुलांची तिखट, कडू आणि तुरट चव अपस्मार (seizure) मध्ये उपयोगी ठरू शकते. 

सांस्कृतिक महत्त्व

• सण आणि पूजा:दसऱ्याला झेंडूच्या फुलांच्या माळा दरवाज्याला व वाहनांना लावण्याची महाराष्ट्रात प्रथा आहे. नवरात्रीत देवीलाही झेंडूच्या फुलांच्या माळा अर्पण केल्या जातात. 

• प्रतीक:झेंडूची चमकदार फुले प्रकाश आणि आशा दर्शवतात.  

झेंडूची फुले ही भारतात आणि जगभरात अतिशय लोकप्रिय आहे. झेंडूचे फूल केवळ सौंदर्यवर्धनासाठी नव्हे, तर धार्मिक, औषधी, कृषी आणि व्यावसायिक दृष्टिकोनातूनही खूप महत्त्वाचे आहे. ही फुले रंग, टपोरा गोल आकार, आकर्षकता  यामुळे आणि लगेज न कोमजणारी असल्यामुळे यांचा वापर पुष्पहारामध्ये गलांडा फुलाना पर्याय म्हणूनही वापरली जातात.